ХАЙУАНДАР МИГРАЦИЯҺЫ
ХАЙУАНДАР МИГРАЦИЯҺЫ, хайуандарҙың үҫеш циклына йәки йәшәү урындарында тереклек итеү шарттарының үҙгәреүенә бәйле булған күсеүе. Периодик, периодик булмаған һәм онтогенетик Х.м. айырыла. Периодик Х.м. тауҙарҙа имеҙеүселәрҙең, ҡоштарҙың һәм бөжәктәрҙең, һыу (серәкәй ҡарышлауыҡтары) йәки тупраҡ (ҡуңыҙҙар, талпандар) ҡатламдарында умыртҡаһыҙҙарҙың — вертикаль, диңгеҙҙәрҙән йылғаларға (мәҫ., һөмбаш һымаҡтар) йәки йылғаларҙан диңгеҙҙәргә (европа үгербалығы) үрләүсе балыҡтарҙың — горизонталь, күсәр ҡоштарҙың һ.б. миҙгелле миграциялары индерелә. Периодик булмаған Х.м. — ултыраҡ хайуандарҙың (тейендәр, тумыртҡа һымаҡтар һ.б.) ҡоролоҡ, янғын, һыу баҫыу һ.б. арҡаһында йәшәү мөхитенең насарланыуына бәйле даими булмаған киң мәжбүри күсеүе; тәртипһеҙ рәүештә үтә, хайуандарҙың һәләк булыуы м-н тамамланыуы мөмкин. Онтогенетик Х.м. (мәҫ., ҡамҡа ҡуңыҙҙары, ҡабырсаҡ ҡарышлауыҡтары) үҫеш циклына бәйле — хайуандарҙың төрҙәре айырылыуына алып килә. Х.м. йыртҡыстарҙан һаҡланыуҙы еңеләйткән өйөрҙә йәшәү рәүеше булышлыҡ итә. Х.м. өйрәнеү өсөн йәнлектәргә билдәһалыу үткәрелә. Башҡортостанда Х.м. б-са тикшеренеүҙәр 20 б. 70-се йй. Башҡорт дәүләт университетында М.Ғ.Баянов (гельминттар, ҡоштар, балыҡтар), Ә.Ф.Мәмәтов (һыу ҡоштары) тарафынан башлана. 80-се йй. балыҡтар селбәрәһе миграциялары (Р.Ф.Биккенин), зоопланктондың һәм хирономида ҡарышлауыҡтарының вертикаль күсеүе (В.Г.Боев) өйрәнелә. 90-сы йй. алып Башҡорт ҡурсаулығында тояҡлы хайуандарҙың һәм йыртҡыс ҡоштарҙың миграциялары тикшерелә (Н.М.Гордиюк, Н.М.Лоскутова).
Ә.Ф.Мәмәтов, С.С.Хәйретдинов
Тәрж. Г.А.Миһранова
