ПРОФЕССИОНАЛЬ СОЮЗДАР

ПРОФЕССИОНАЛЬ СОЮЗДАР, п р о ф с о ю з д а р, граждандарҙың соц.‑иҡт. хоҡуҡтарын һәм мәнфәғәттәрен яҡлау өсөн уларҙы эш урынында һәм эштән тыш берләштергән ирекле ойошмалар. П.с. эшмәкәрлеге РФ‑тың “Профессиональ союздар, уларҙың хоҡуҡтары һәм эшмәкәрлек гарантиялары тураһында” (1996) һәм БР‑ҙың “Профессиональ союздар тураһында” (1993) закондары, РФ Хеҙмәт кодексы (2001) м‑н көйләнә. Түбәнге, терр., терр. берекмәнең (ассоциацияның), төбәк‑ара, төбәк‑ара берекмәнең (ассоциацияның), Дөйөм Рәсәй, Дөйөм Рәсәй берекмәһенең (ассоциацияһының) П.с. бүлеп йөрөтөлә. Башҡортостанда профсоюз ойошмалары (һайланма эшселәр ойошмалары, комиссиялары, эшселәр союздары) революция (1905—07) осоронда Көньяҡ Урал металлургия пр‑тиеларында, Өфө т. юл оҫтаханалары һәм деполарында забастовкалар ваҡытында барлыҡҡа килә. Һамар—Златоуст т. юлының почта‑телеграф эшселәренең П.с. бүлексәһе, Өфө һәм Стәрлетамаҡ уҡытыусылар союздары, Өфө губ. табиптары йәмғиәте һ.б. эш иткән. Революциянан һуң эшселәр синыфы ойошмалары үҙ эшмәкәрлеген туҡтатҡан. Өфө губернаһында уҡытыусыларҙы, табиптарҙы, фельдшер‑акушер хеҙм‑рҙәрен, ер үлсәүселәрҙе һ.б. берләштергән проф. йәмғиәттәр эшләп, уларҙың төп бурысы үҙ ағзаларының иҡт. мәнфәғәттәрен яҡлау, уларҙың мәҙәни‑белем кимәлен күтәреүгә ҡайтып ҡалған. Революция (1917) осоронда П.с. күпләп барлыҡҡа килеп, уларҙың эшмәкәрлегенә Өфө губерна П.с. советы (1917 й. июнендә ойошторолған) йүнәлеш биргән. РСДРП‑ның Өфө төркөмө составында профсоюз эшен ойоштороу б‑са комиссия эшләгән. П.с. күпселеге большевиктарға ярҙам күрһәткән. 1917 й. дек. П.с. берлеге (1917 й. нояб. ойошторолған; губерна һәм өйәҙ земстволары, почта-телеграф һ.б. учреждение хеҙм‑рҙәрен берләштергән) дәүләт учреждениелары эшен туҡтатып, забастовка үткәргән. П.с. производство өҫтөнән эшсе контроле урынлаштырған, коллектив килешеүҙәр төҙөп, уға ҡул ҡуйҙырыуға өлгәшкән; П.с. ағзалары дәүләт һәм хужалыҡ органдарына эшкә ебәрелгән, дәүләт учреждениелары өсөн кадрҙар һайлап алыуҙа ҡатнашҡан. Граждандар һуғышы ваҡытында күп П.с. үҙ эшмәкәрлеген туҡтатҡан. П.с. 1‑се Өфө губерна конференцияһында (1919 й. сент.) һәм 1‑се Бөтә башҡ. съезында (1920 й. февр.) Өфө губ. һәм Бәләкәй Башҡортостанда профсоюздар хәрәкәтен тергеҙеү т‑да ҡарар сығарылған. П.с. халыҡ хужалығын аяҡҡа баҫтырыуҙа, наҙанлыҡты бөтөрөүҙә ҡатнашҡан, иптәштәр суды эшмәкәрлегенә етәкселек иткән. Яңы иҡтисади сәйәсәт шарттарында П.с. төп бурыстары булып ялланма эшселәрҙең хоҡуҡтарын яҡлау, производствола соц.- иҡт. һәм хеҙмәт мөнәсәбәттәрен яйға һалыуҙа коллектив килешеү формаһын ҡулланыу, П.с. эшһеҙ ағзаларына ярҙам күрһәтеү, дәүләт страховкаһы органдары эшмәкәрлеген, эшселәр һәм хеҙм‑рҙәргә мед. ярҙамы күрһәтеүҙе контролдә тотоу иҫәпләнгән. П.с. юғары уҡыу йорттарын һәм эшселәр факультеттарын комплектлауҙа ҡатнашҡан; физик культура- спорт эшен ойошторған, профсоюз ял йорттары селтәрен булдырған. Беренсе биш йыллыҡтарҙан (ҡара: Биш йыллыҡ пландар) башлап П.с. социалистик ярышты (ш. иҫ. Пермь һәм Силәбе өлк., Ҡырым АССР‑ы пр‑тиелары коллективтары м‑н) үҫ‑ тереүгә; дәүләт, хужалыҡ һәм профсоюз органдарының етәксе вазифаларына производство алдынғыларын ҡуйыуға булышлыҡ иткән. 30‑сы йй. з‑д һәм ф‑ка коллективтары учреждениеларҙы (Өфөлә — 50 дәүләт учреждениеһын) шефлыҡҡа алған. 1933 й. дәүләт соц. страховкаһы системаһына идара итеү П.с. күскән. 40‑сы йй. уртаһынан П.с. функциялары, соц. базаһы эҙмә‑эҙлекле киңәйеп, П.с. ғәмәлдә барлыҡ эшселәрҙе, колхозсыларҙы, хеҙм‑рҙәрҙе, юғары уҡыу йорто студенттарын, техникум һәм уч‑ще уҡыусыларын берләштергән ойошмаға әүерелә башлай. 80‑се йй. уртаһында П.с. ҡарамағында 416 клуб, мәҙәниәт йорто һәм һарайы, 260 китапхана (4,8 млн дана китап фонды м‑н), 1148 кино ҡоролмаһы (шуның 470‑е бушлай к/ф күрһәтеү өсөн) булған; П.с. аҡсаһына 35 стадион, 266 спорт залы, 42 бассейн, 165 саңғы базаһы, 147 атыу тиры төҙөлгән. 90‑сы йй. алып П.с. эш биреүселәр һәм дәүләт власы органдары м‑н соц. партнёрлыҡ системаһын үҫтерә, ҡайһы бер тармаҡ П.с. хеҙмәт ярыштары ойоштора. 1991 й. башлап БР П.с. федерацияһы, БР Эш биреүселәр бе‑ рекмәһе һәм Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте араһында Ген. (2008 й. алып Респ.) килешеүҙәр төҙөлә. Етәксе органы — БР П.с. федера‑ цияһы (1922 й. Өфө губерна һәм Бөтә башҡ. П.с. советтарын берләштереп, Башҡ‑н өлкә П.с. советы булараҡ ойошторолған, 1937—48 йй. эшләмәгән, 1991 й. хәҙ. исемен алған; Рәсәйҙең Бойондороҡһоҙ П.с. федерацияһы ағзаһы). 1932 й. — 917 (124,37 мең кеше), 1950 й. — 5488 (409,4 мең), 1967 й. — 8171 (1126,0 мең), 1980 й. — 10149 (1787,62 мең), 2000 й. — 9451 (1432,25 мең), 2008 й. — 7128 (1050,78 мең), 2015 й. — 5764 (641,22 мең кеше) түбәнге профсоюз ойошмаһы иҫәпләнгән. Өфө губерна П.с. советы рәйестәре: М.А.Плотников (1917 й. июненән), П.А.Драницин (1917 й. окт. алып), В.С.Павлов (1918 й. июненән), Ю.Н. Паперный (1919 й. июненән), А.М.Бахутов (1919 й. сент. алып), В.Д.Заикин (1920 й. июненән); Бөтә башҡ. П.с. советы (Бәләкәй Башҡортостан) рәйестәре: М.В.Войцехович (1920 й. февр. алып), М.С.Муравьёв (1921 й. дек. алып); Башҡ‑н өлкә П.с. советы рәйестәре: Заикин (1922 й. алып), С.Т.Галкин (1925 й. июненән), Н.С. Опарин (1925 й. дек. алып), Н.Я.Бычков (1928 й. алып), Н.М.Әхмәҙиев (1936 й. мартынан), А.П.Ломакин (1936 й. июленән), В.И.Улин (1948 й. алып һәм 1953 й. башлап), Т.А.Фокин (1952 й. алып), Н.М.Поляков (1954 й. алып), С.Ш.Бикбов (1956 й. алып), Т.Ш.Дәүләтбаев (1972 й. алып), А.Ш.Ихсанов (1982 й. алып), Ю.А.Маслобоев (1988 й. алып); Стәрлетамаҡ өлкә П.с. советы рәйесе — Н.А.Кувшинов (1953 й. апр.—майы); БР П.с. федерацияһы рәйестәре: Маслобоев (1991 й. алып), Ә.М. Сәмерханов (1994 й. алып), М.Ғ. Хөсәйенов (2016 й. алып). Түбәнге профсоюз ойошмаларының һәм ағзаларының иҫәбен диаграммала ҡарағыҙ.

Әҙәб.: Ф и л и м о н о в М.А. Сила профсоюзов в единстве: очерки истории. Уфа, 1997; ш у л у ҡ. Профсоюзы Башкортостана в XX веке: социальные ориентиры и опыт практической деятельности. Уфа, 2002; В единстве действий — наша сила: этапы, события, люди. Уфа, 2006.

М.А.Филимонов

Тәрж. М.Х.Хужин

БАШҠОРТОСТАНДА ТӘҮГЕ ПРОФСОЮЗ ОЙОШМАЛАРЫ ҺӘМ АҒЗАЛАРЫНЫҢ ИҪӘБЕ

*1928 й. 638 тәүге профсоюз ойошмаһы иҫәпләнгән.