Список материалов
ҠАРА ЙЫЛАНДАР
ҠАРА ЙЫЛАНДАР (Vipera), йыландар отрядының ҡара йыландар ғаиләһенә ҡараған һөйрәлеүселәр заты. 25 төрө билдәле, Африкала һәм Евразияла таралған. Башҡортостанда 2 төрө бар. Кәүҙә оҙонлоғо 1 м тиклем, төҫө асыҡ һоронан алып ҡараға тиклем, арҡаһы кәкре һыҙыҡлы. Башы өсмөйөш йәки трапеция рәүешендә, өҫ...
ҠАРА БӨРЛӨГӘН
ҠАРА БӨРЛӨГӘН, рубус затына ҡараған үҫемлек төрө. 400‑ҙән аршыу төрө билдәле, Төньяҡ Америкала һәм Евразияла таралған. Ҡ.б. ҡырағай рәүештә үҫкән Америка һәм Европа төрҙәрен ҡушыу һөҙөмтәһендә алынған 300‑гә яҡын сортын үҫтерәләр. Башҡортостанда күк бөрлөгән үҫә. Бейеклеге 0,5—1,5 м булған ҡыуаҡ. Һабағы...
ҠАРА БӨРЛӨГӘН
ҠАРА БӨРЛӨГӘН, рубус затына ҡараған үҫемлек төрө. 400‑ҙән аршыу төрө билдәле, Төньяҡ Америкала һәм Евразияла таралған. Ҡ.б. ҡырағай рәүештә үҫкән Америка һәм Европа төрҙәрен ҡушыу һөҙөмтәһендә алынған 300‑гә яҡын сортын үҫтерәләр. Башҡортостанда күк бөрлөгән үҫә. Бейеклеге 0,5—1,5 м булған ҡыуаҡ. Һабағы...
ҠАРА АЛАБУТА
ҠАРА АЛАБУТА (Atriplex), алабута һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 250‑гә яҡын төрө билдәле, Ер шарының уртаса һәм субтропик бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда 12 төрө үҫә. Бер өйлө, һирәк осраҡта ике өйлө бер йыллыҡ үлән (ялтыр А., оҙонъяпраҡ А.) һәм ярым ҡыуаҡлыҡ (ялман ҡолаҡ А., һоро А.,...
ҠАРА АБЫҘ МӘҘӘНИӘТЕ
ҠАРА АБЫҘ МӘҘӘНИӘТЕ, иртә тимер быуат археологик ҡомартҡыһы. Б.э.т. 4 б. — б.э. 3 б. ҡарай. Ҡара Абыҙ ҡаласығы исеме м‑н аталған. Башҡортостанда Ҡ.А.м. ҡомартҡылары (30‑ға яҡын) Ағиҙел й. үҙәк ағымы басс. тупланған [Биктимер археологик комплексы, Бөрө ҡаласығы, Нуғай ҡаласыҡтары, Охлебинин археологик...
ҠАРА АБЫҘ ҠАЛАСЫҒЫ
ҠАРА АБЫҘ ҠАЛАСЫҒЫ, б.э.т. 4 б. — б.э. 7 б.археологик ҡомартҡыһы. Благовещен ҡ. көньяҡҡа табан 2 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. уң ярында урынлашҡан. Ҡара Абыҙ күле исеме м‑н аталған. 1769—70 йй. Н.П.Рычков тарафынан тасуирлана, 1894 й. Ф.Д.Нефёдов, 1928 й. А.В. Шмидт, 1959 й. Н.А.Мәжитов, 1977 й. В.А.Иванов...
ҠАР ТОТОУ
ҠАР ТОТОУ, тупраҡта дым запасын арттырыу һәм ҡышлаған үҫемлектәрҙе (ужым иген культураларын, күп йыллыҡ үҫемлектәрҙе һ.б.) һаҡлау өсөн баҫыуҙарҙа ҡар йыйыу. Ҡар м‑н ҡапланған тупраҡ ҡыш көнө ел эрозияһына бирелмәй, аҙыраҡ туңа һәм юғары дым арҡаһында яҙғы елдәрҙең тәьҫиренә яҡшыраҡ ҡаршы тора. Ҡ.т....
ҠАР ТАҘАРТҠЫС
ҠАР ТАҘАРТҠЫС, автомобиль юлдарын, аэродром ҡапламаларын, майҙандарҙы ҡар һәм боҙлауыҡтан таҙартыу ҡоролмаһы. Һабанлы, щёткалы, фрезерлы (роторлы) Ҡ.т. һәм реактив двигателдәр ағымының йылылыҡ һәм газ‑динамик энергияһы файҙаланылған Ҡ.т. айырыла. Ҡ.т. автомобиль шассиларына йәки махсус шассиларға (мәҫ.,...
ҠАПТЫРМА
ҠАПТЫРМА, ырғаҡлы һәм элмәкле 2—3 таралғынан торған традицион биҙәүес. Ҡайһы ваҡыт сулпы ҡуйылған. Таралғылар тура дүртмөйөш, овал, ромб, япраҡ формаһында, түңәрәк йәки сәскә рәүешендә булған. Ҡ. үҫемлек биҙәктәре (ҡара: Орнамент), ғәрәп яҙмаһы м‑н биҙәлгән, төрлө аҫыл таштарҙан (аҡыҡ, ынйы, фирүзә),...
ҠАПЛАМ АҪТЫНДАҒЫ СӘСЕҮЛЕКТӘР
ҠАПЛАМ АҪТЫНДАҒЫ СӘСЕҮЛЕКТӘР, төп (ҡаплаған) культура м‑н бер үк майҙанда бер йәки күберәк а.х. культураһын сәсеү. Ҡ.а.с. сәсеү майҙанын, тупраҡ дымын һәм туҡлыҡлы матдәләрҙе маҡсатҡа ярашлыраҡ итеп ҡулланырға, бер участканан 2 тапҡыр уңыш алырға мөмкинлек бирә. Башҡортостанда дым етерлек булған райондарҙа...
ҠАПҠАТАШ, тәбиғәт ҡомартҡыһы
ҠАПҠАТАШ, тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965). Салауат р‑ны Лаҡлы а. көнсығышҡа табан 1,3 км алыҫлыҡта Әй й. үҙәненең ҡаялы һул ярында Ыласынташ төбәгендә урынлашҡан. Текә баҫып торған эзбизташ ҡатламынан (ҡалынлығы 2 м яҡын) ғибәрәт аҫҡы өлөшө карст мәмерйәһе емерелеү сәбәпле барлыҡҡа килгән арка (бейеклеге...
ҠАПҠАТАШ, тау
ҠАПҠАТАШ, тау, Баштау һыртының бейеклек б‑са 2‑се түбәһе. Белорет р‑ны Исмаҡай а. көньяҡ‑көнсығышҡа табан 6 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Абс. бейеклеге 1099 м. Түбәһе ҡаялы, таш ҡаласыҡтар бар. Битләүҙәре текә. Ландшафы ҡарағай‑ҡайын һәм ҡарағас урмандарынан тора.
Р.Ә.Хәмиҙуллин
Тәрж. А.Н.Күсеев...
ҠАПҠАЕВА Илүзә Эрик ҡыҙы
ҠАПҠАЕВА Илүзә Эрик ҡыҙы (31.8.1955, ТАССР‑ҙың Мари‑Һыуыҡһыуы а.), журналист. БР‑ҙың атҡ. матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙм‑ре (2005). Журналистар союзы ағзаһы (1997). БДУ‑ны тамамлаған (1980). 1985 й. алып “Вечерняя Уфа” гәз.: 1999 й. — бүлек мөдире, 2001 й. — баш мөхәррир урынбаҫары, 2008 й. — 1‑се урынбаҫары...
ҠАПҠАЕВ Ғиниәтулла
ҠАПҠАЕВ Ғиниәтулла (14.9.1856, Пенза губ. Саранск өйәҙе Ғайса а. — 21.3.1930, Өфө), дин әһеле. Ҡәҙимселек яҡлы. Ҡазан губ. Ҡашҡар а. мәҙрәсәһен тамамлағандан һуң тыуған ауылында имам булып хеҙмәт итә. 1893—1917 йй. — Ырымбур мосолман диниә назараты (Диниә назараты ағзалары эшмәкәрлеген тикшерә һәм эш...
ҠАҢНЫ-ТӨРКӘЙ, Бүздәк р‑нындағы ауыл
ҠАҢНЫ-ТӨРКӘЙ, Бүздәк р‑нындағы ауыл, Ҡаңны-Төркәй а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Бүздәк т. юл ст. К.‑Көнб. табан 33 км алыҫлыҡта Сәрмәсән й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1495 кеше; 1920 — 1155; 1939 — 848; 1959 — 616; 1989 — 829; 2002 — 724; 2010 — 878 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп,...
ҠАҢЛЫ, Кушнаренко р‑нындағы ауыл
ҠАҢЛЫ, Кушнаренко р‑нындағы ауыл, Әхмәт а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 21 км һәм Өфө т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 60 км алыҫлыҡта Ҡаңлы күле (Ағиҙел й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 553 кеше; 1920 — 632; 1939 — 642; 1959 — 506; 1989 — 270; 2002 — 244; 2010 — 208 кеше. Удмурттар йәшәй (2002)....
ҠАҢЛЫ, башҡ. ҡәбиләһе
ҠАҢЛЫ, башҡ. ҡәбиләһе. Ырыу составы: аҡтау‑Ҡ., иҙел‑Ҡ., йөрәктау‑Ҡ., ҡыр‑Ҡ. Тамғалары — . Ҡаңлылар этник яҡтан Арал буйы һәм Урта Азияның бәшнәк-уғыҙ ҡәбиләләренә (ҡайһы бер ғалимдар фекеренсә, төрки ҡәбиләләренә) барып тоташа. “Ҡаңлы” этнонимы ҡаҙаҡтарҙа, ҡарағалпаҡтарҙа, ҡырғыҙҙарҙа, ҡырым татарҙарында,...
ҠАНЫҠАЙ, Бишбүләк р‑нындағы ауыл
ҠАНЫҠАЙ, Бишбүләк р‑нындағы ауыл, Биҡҡол а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 36 км һәм Приют т. юл ст. К.‑Көнс. табан 77 км алыҫлыҡта Дим й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 643 кеше; 1920 — 837; 1939 — 651; 1959 — 454; 1989 — 425; 2002 — 427; 2010 — 360 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп,...
ҠАНҮЛӘН
ҠАНҮЛӘН, к е й ә ү ү л ә н е (Thymus), ирен сәскә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 150 төрө билдәле, Евразияла (тропиктарҙан башҡа) һәм Африкала таралған. Башҡортостанда 9 төрө үҫә. Ағас һабаҡлы һырылыусан, күтәрелеүсән, һирәгерәк төҙ ваҡ ҡыуаҡлыҡ, бейеклеге 5—30 см. Япрағы бөтөн, ҡапма‑ҡаршы,...
ҠАНУНИӘТ, хоҡуҡ акттары йыйылмаһы
ҠАНУНИӘТ, ошо дәүләттә эш итеүсе йәки ижт. мөнәсәбәттәрҙең билдәле бер өлкәһен көйләүсе норматив хоҡуҡ акттары йыйылмаһы (енәйәт, гражданлыҡ, ғаилә, хеҙмәт һ.б.). БР‑ҙың норматив хоҡуҡ акттары системаһына түбәндәгеләр инә: БР Конституцияһы, БР закондары, Башҡортостан Республикаһы Президенты указдары,...
