МӘЛӘҮЕЗ РАЙОНЫ
МӘЛӘҮЕЗ РАЙОНЫ, БР‑ҙың көньяҡ өлөшөндә урынлашҡан. Төньяҡта — Стәрлетамаҡһәм Ишембай, көнсығышта — Бөрйән, көньяҡта — Күгәрсен һәм Көйөргәҙе, көнбайышта Фёдоровка һәм Стәрлебаш р‑ндары м‑н сиктәш. 1930 й. 20 авг. ойошторола, район составына Стәрлетамаҡ кантоны һәм Йылайыр кантоны улустары инә (ҡара: Административ район). 1930—32 йй. терр‑яның бер өлөшө Тор районына, 1937— 56 йй. Воскресенс крайонына ингән. Майҙаны — 3234 км2. Адм. үҙәге — Мәләүез ҡ., Өфөнән көньяҡҡа табан 223 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы (мең кеше): 1939 й. — 43,9; 1959 — 58,3; 1989 — 26,1; 2002 — 26,7; 2010 — 88,5. Милли составы: башҡорттар— 33,1%, урыҫтар— 44,8%, татарҙар— 14,9%. Халыҡтың уртаса тығыҙлығы — 8,4 кеше/км2. Районда 16 ауыл советы, 94 ауыл торама пункты, иңҙурҙары: Ергән (4,1 мең кеше), Воскресенск (1,8 мең), Нөгөш (1,2 мең) ауылдары. Рельеф морфоструктураларының сиктәре Ағиҙел й. буйлап асыҡ күренә: көнбайыш өлөшө Ағиҙел буйы убалы тигеҙлегендә, көнсығышы — Башҡортостан (Көньяҡ) Уралының көнбайыш битләүе тау итәктәрендә һәм тәпәш тауҙарында, көньяҡ‑көнбайыш өлөшө Дөйөм Һыртта ята. Терр‑яһы карстҡа дусар ителгән; Ҡотоҡ мәмерйәләре, Зигзаг, Аҡбулат, Грёзы һ.б. мәмерйәләр бар. Райондың үҙәк өлөшө Мораҡ депрессияһы, төньяғы — Шихан‑Ишембай биләне, көнсығышы — Башҡорт мегантиклинорийы, көнбайыш өлөшө Һайылмыш уйпатлығы сиктәрендә урынлашҡан. Район терр‑яһында кирбес‑черепица сеймалы ятҡылыҡтары бар: балсыҡ һәм ҡомлобалсыҡ (Йомағужа, Ҡаран, Мырҙаш, Һамар), ҡом‑ҡырсын материалы һәм ҡом (Мәләүез, Таулы, Ташлыкүл, Һамар), газ һәм нефть ятҡылыҡтары (Введеновка, Волостновка, Воскресенск, Грачи, Иҫке Казанковка, Көньяҡ Введеновка, Муса, Озерки, Столяровка, Тирәкле, Төньяҡ Ергән, Шамовский), ераҫты һыуҙары ятҡылыҡтары (Ергән, Ҡаран, Мәләүез). Климаты уртаса континенталь. Һауаның уртаса йыллыҡ т‑раһы 2,5°С, ғин. уртаса т‑ра ‑15,5°С, июлдә 18,5°С. Абс. макс. т‑ра 41°С, абс. миним. т‑ра ‑50°С. Яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ миҡдары 500—600 мм. Гидрографик селтәрҙе Мәләүез, Мәкәтәүле, Нөгөш, Үрек, Үсҡаныш, Тор, Ашҡаҙар, Һуҡайлы ҡушылдыҡтары м‑н Ағиҙел й.; Нөгөш һыуһаҡлағысы һәм Йомағужа һыуһаҡлағысының бер өлөшө барлыҡҡа килтерә. Типик, йыуылған һәм көлһыуланған ҡара тупраҡ өҫтөнлөк итә, ҡараһыу һоро һәм һоро урман тупрағы, ш. иҫ. тау тупрағы, Ағиҙел һәм Үрек йй. үҙәндәрендә — өлгөрөп етмәгән һоро урман һәм аллювиаль тупраҡтар осрай. Киң япраҡлы, һыубаҫар туғай һәм һирәк имән урмандары; ҡоро болондар таралған. Райондың 36,4%‑ын урман ҡаплаған. Хайуандар донъяһы урмандала һәм урман төрҙәренән тора. Күперле карст күпере, Ҡотоҡ төбәге — тәбиғәт ҡомартҡылары. Көнгәк заказнигы ойошторолған. Райондың көнсығыш өлөшө Башҡортостан миллипаркы терр‑яһына инә. 2013 й. ауыл хужалығы ерҙәренең майҙаны 176,4 мең га (дөйөм майҙандың 55,1%‑ы) тәшкил иткән, ш. иҫ. һөрөн төерҙәр— 108,2, сабынлыҡтар— 21,8, көтөүлектәр— 45,5; урмандар майҙаны — 116,5; ер өҫтө һыуҙары— 5,3. Райондың көнбайыш өлөшөУрал алды дала зонаһына, көнсығышы — тау‑урман зонаһына инә. А.х. пр‑тиелары [5 АХПК, ш. иҫ. Салауат исемендәге колхоз, 2 ЯСЙ, 72 крәҫтиән (фермер) хужалығы] иген культуралары, мал аҙығы культуралары, шәкәр сөгөлдөрө, көнбағыш үҫтереүгә, ит‑һөт йүнәлешле һыйыр малы үрсетеүгә махсуслаша. Ҡошсолоҡ үҫешкән. Нефть ятҡылыҡтарын «“Башнефть” АНК» ААЙ‑ның “Башнефть—Ишембай” филиалы эшкәртә. Ағас әҙерләү (Воскресенск), ҡымыҙетештереү пр‑тиелары, Мәләүез ағас эшкәртеү комбинаты, Мәләүез тимер-бетон ҡоролмалар заводы, Мәләүез һөт‑консерва комбинаты, Мәләүез шәкәр заводы, МТС (Ергән) һ.б. эшләй. Район терр‑яһынан Куйбышев т. юлы (Дим—Төйлөгән участкаһы), Өфө—Ырымбур, Ишембай— Воскресенск—Мәләүез, Мәләүез—Фёдоровка автомобиль юлдары үтә. Көньяҡ иҡтисади төбәккә инә. Районда 24 дөйөм белем биреү мәктәбе, шуларҙың 21‑е урта мәктәп, ш. иҫ. Ергән урта мәктәбе, коррекция мәктәп‑интернаты (Воскресенск), 24 мәктәпкәсә белем биреү учреждениеһы, балалар муз. һәм сәнғәт мәктәптәре, 2 ДЮСШ; 7 амбулатория, 48 фельдшер‑акушерлыҡ пункты; 47 клуб учреждениеһы, 24 китапхана, Д.М.Бүләков музейы (Смаҡ а.), Партизан музейы, тарих‑тыуған яҡты өйрәнеү музейы (Ергән), Воскресенс ккартиналар галереяһы; физкультура‑һауыҡтырыу комплексы (Ергән) бар. 1 өлгөлөһәм 4 халыҡүҙешмәкәр сәнғәт коллективы эшләй. “Путь Октября” һәм “Көнгәк” гәз. сыға.
И.В.Голубченко
Тәрж. З.Б.Латипова