Список материалов
ТӨРӨКМӘН 2-се, Баймаҡ р‑нындағы ауыл
ТӨРӨКМӘН 2-се, Баймаҡ р‑нындағы ауыл, Моҡас а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 68 км һәм Сибай т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 27 км алыҫлыҡта Яҡшыдәүләт й. (Төйәләҫ й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 30 кеше; 1920 — 556; 1939 — 177; 1959 — 145; 1989 — 162; 2002 — 146; 2010 — 156 кеше. Башҡорттар...
ТӨРӨКМӘН ЙӘНСӘЙЕТОВ
ТӨРӨКМӘН ЙӘНСӘЙЕТОВ (1731—1811), Крәҫтиәндәр һуғышында (1773— 75) ҡатнашыусы, Е.И.Пугачёв полковнигы. Нуғай даруғаһы Бөрйән улусы Төрөкмән а. башҡорто. Шул уҡ улустың старшинаһы. Ихтилалға 1773 й. окт. аҙ. ҡушылған, Ырымбур ҡ. ҡамауҙа ҡатнашҡан. Т.Й. отряды Үрге Яйыҡ (ҡара: Верхнеурал ҡәлғәһе) һәм Орск...
ТӨРӨКМӘН ТЕЛЕ
ТӨРӨКМӘН ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең береһе (уғыҙ төркөмө). Төрөкмәндәрҙең милли теле, Төркмәнстандың дәүләт теле. Шулай уҡ Афғанстанда, Ираҡта, Иранда, Ҡаҙағстанда, Тажикстанда, Төркиәлә, Үзбәкстанда һәм Ставрополь крайында таралған. Һөйләшеүселәр һаны — 5 млн ашыу кеше. БР‑ҙа Т.т. 1300‑ҙән ашыу кеше белә...
ТӨРӨКМӘН, ауыл, Октябрьский ҡ. эсендә
ТӨРӨКМӘН, ауыл, 1946 й. алып Октябрьский ҡ. эсендә.
Ауылға 1684 й. керҙәшлек килешеүе б‑са Ҡазан даруғаһы Ҡыр-Йылан улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә типтәрҙәр нигеҙ һала. 1738 й. бында ш. уҡ шарттарҙа сыуаштар, 1738 й., 1792 й. типтәрҙәрҙең яңы төркөмдәре, 1743 й., 1759 й. мишәрҙәр, 1750 й. Ҡазан...
ТӨРӨЛӨҮ ТИГЕҘЛӘМӘҺЕ
ТӨРӨЛӨҮ ТИГЕҘЛӘМӘҺЕ. Т.т. айырым осраҡтары булып дифференциаль тигеҙләмәләр, коэф. даими булған дифференциаль‑айырмалы тигеҙләмәләр, интеграль тигеҙләмәләр һ.б. тора. Т.т. теорияһы тиң Т.т. сиселешенең экспоненталар м‑н аппроксимациялау мөмкинлеген тикшерә, тиң тигеҙләмәнең сиселештәре арауығындағы...
ТӨРӨМБӘТ, Ауырғазы р‑нындағы ауыл
ТӨРӨМБӘТ, Ауырғазы р‑нындағы ауыл, Төрөмбәт а/с үҙәге. Район үҙәгенән Көнб. 27 км һәм Дәүләкән т. юл ст. К.‑Көнс. табан 40 км алыҫлыҡта Өршәк й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 406 кеше; 1920 — 489; 1939 — 739; 1959 — 565; 1989 — 563; 2002 — 573; 2010 — 559 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Төп мәктәп...
ТӨРӨШЛӨ, Благовещен р‑нындағы ауыл
ТӨРӨШЛӨ, Благовещен р‑нындағы ауыл, Ильина Поляна а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 19 км һәм Загородная т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 31 км алыҫлыҡта Иҙәк й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 238 кеше; 1920 — 360; 1939 — 257; 1959 — 317; 1989 — 336; 2002 — 357; 2010 — 351 кеше. Урыҫтар, башҡорттар йәшәй...
ТӨРӨШТАМАҠ, Благовар р‑нындағы ауыл
ТӨРӨШТАМАҠ, Благовар р‑нындағы ауыл, Күсәрбай а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 43 км һәм Благовар т. юл ст. Т. табан 58 км алыҫлыҡта Төрөш й. (Сәрмәсән й. ҡушылдығы) тамағында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 78 кеше; 1920 — 161; 1939 — 148; 1959 — 173; 1989 — 105; 2002 — 101; 2010 — 93 кеше. Башҡорттар,...
ТӨРТКӨЛӨ КОСМОАСТРУМ
ТӨРТКӨЛӨ КОСМОАСТРУМ (Cosmoastrum punctulatum), бер күҙәнәкле йәшел ылымыҡтар төрө. Күҙәнәктәре алты мөйөшлө, оҙонлоғо 26—42, киңлеге 23—40 мкм, өҫ яҡтан 3— 5 мөйөшлө, ян‑яғы бер аҙ батынҡы, тура йәки ҡабарынҡы, мөйөштәре киң, осло йәки тупаҫланған, асыҡ уйымлы һәм осло башлы; муйыны 8—16 мкм киңлектә....
ТӨҪЛӨ МЕТАЛЛУРГИЯ
ТӨҪЛӨ МЕТАЛЛУРГИЯ, төҫлө металл мәғдәндәрен сығарыу, байыҡтырыу, төҫлө металдарҙы иретеү һәм уларҙың иретмәләрен алыу б‑са металлургия тармағы. Башҡортостанда 17 б. аҙ. тәүге тау з‑дтары асылғандан һуң үҫеш ала; 18 б. аҙ. тимер етештереү һәм баҡыр иретеү з‑дтары өлөшөнә Рәсәйҙә етештерелгән баҡыр күләменең...
ТӨХБӘТУЛЛИН Фәрит Ғариф улы
ТӨХБӘТУЛЛИН Фәрит Ғариф улы [4.1.1950, БАССР‑ҙың Байҡыбаш р‑ны Мерәсем а. (БР-ҙың Ҡариҙел р-ны)], инженер‑механик. Техник ф. д‑ры (1998). РФ‑тың почётлы газ сәнәғәте хеҙм‑ре (1994), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1978). ӨНИ‑не тамамлағандан һуң (1972) “Уралтрансгаз” ПБ‑ның Челкар район идаралығында (Ҡаҙаҡ...
ТӨХБӘТУЛЛИН Эдуард Дауыт улы
ТӨХБӘТУЛЛИН Эдуард Дауыт улы (13.10.1971, Өфө), спортсы. Еңел атлетика б‑са Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (1993). Урал физик культура акад. тамамлаған (1998). Гастелло Н.Ф. исемендәге спорт клубы тәрбиәләнеүсеһе (тренеры Н.Я.Попов), 1998 й. алып “Динамо” физкультура‑спорт йәмғиәте өсөн сығыш...
ТӨХВӘТОВ Миңлеғәли Бәҙретдин улы
ТӨХВӘТОВ Миңлеғәли Бәҙретдин улы (7.7.1930, БАССР‑ҙың Мәсәғүт кантоны Теләш а., хәҙ. БР‑ҙың Мәсетле р-ны), математик. Техник ф. д‑ры (1991), проф. (1991). Үзбәк ССР‑ының халыҡ мәғарифы отличнигы (1981). Мәсәғүт уҡытыусылар ин-тын тамамлаған (1954). Мәсетле һәм Нуриман р‑ндары мәктәптәрендә уҡыта. Ҡазан...
ТӨХВӘТОВ Миңлеғәли Бәҙретдин улы
ТӨХВӘТОВ Миңлеғәли Бәҙретдин улы (7.7.1930, БАССР‑ҙың Мәсәғүт кантоны Теләш а., хәҙ. БР‑ҙың Мәсетле р‑ны, — 13.11.2017, Өфө, тыуған яғында ерләнгән), математик. Техник ф. д‑ры (1991), проф. (1991). Үзбәк ССР‑ының халыҡ мәғарифы отличнигы (1981). Мәсәғүт уҡытыусылар ин‑тын тамамлаған (1954). Мәсетле...
ТӨХВӘТУЛЛА ҮТӘЕВ
ТӨХВӘТУЛЛА ҮТӘЕВ, Т. Ү т ә ү и, кантон башлығы. Ырымбур губ. Троицк өйәҙе Барын-Табын улусы Малай- Муйнаҡ а. (БР‑ҙың Учалы р‑ны) башҡорто. Йорт старшинаһы, 1819 й. алып 4‑се кантон башлығы. Вазифаһынан артыҡ файҙаланыуы, халыҡҡа аяуһыҙ мөнәсәбәте м‑н айырылып торған. Яҡынса 20 тапҡыр тәфтиш аҫтында...
ТӨХВӘТУЛЛИН Расфар Мөхлис улы
ТӨХВӘТУЛЛИН Расфар Мөхлис улы (4.4.1933, БАССР-ҙың Туймазы р‑ны Иҫке Арыҫланбәк а.), социолог. Социол. ф. д‑ры (2000), проф. (2001). РФ‑тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм‑ре (2000). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1959) Туймазы р‑нының Казнаковка тулы булмаған урта мәктәбе директоры. 1965—2010 йй. БДУ‑ла...
ТӨХВӘТУЛЛИН Фәтих Насир улы
ТӨХВӘТУЛЛИН Фәтих Насир улы [16.3.1894, Өфө губ. Минзәлә өйәҙе Сыбыҡлы а. (ТР‑ҙың Зәй р‑ны) — 10.6.1938, Өфө], Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре. “Мөхәммәҙиә” мәҙрәсәһен (Ҡазан), Красноуфимск сәнәғәт уч‑щеһын (1917) тамамлаған. Пермь губернаһы башҡорттарынан Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы депутаты. 1917...
ТӨХВӘТУЛЛИН Яҡуп Зәйнулла улы
ТӨХВӘТУЛЛИН Яҡуп Зәйнулла улы (8.6.1923, БАССР‑ҙың Бәләбәй кантоны Шланлыкүл а., хәҙ. БР‑ҙың Бүздәк р‑ны, — 16.8.2010, Өфө), Соц. Хеҙмәт Геройы (1966). СССР‑ҙың энергетика һәм электрификация отличнигы (1983). 1938—84 йй. “Башкирэнерго” район энергетика идаралығының 2‑се ТЭЦ‑ында (Өфө) эшләй: 1945 й.алып...
ТӨХВӘТУЛЛИНА Клара Ғабдрахман ҡыҙы
ТӨХВӘТУЛЛИНА Клара Ғабдрахман ҡыҙы (7.3.1931, Мәскәү — 9.11. 2016, Өфө), совет партия-дәүләт эшмәкәре. Харьков пед. ин‑тын (1953), КПСС ҮК эргәһендәге Юғары партия мәктәбен (Мәскәү, 1965) тамамлаған. 1953 й. алып Первомайск ҡ. урта мәктәбендә, 1954 й. — Өфөнөң 20‑се урта мәктәбендә уҡыта. 1955 й. башлап...
ТРАВМА
ТРАВМА (гр. traјuma — йәрәхәт), кеше йәки хайуан организмы туҡымаларының тышҡы тәьҫирҙән зарарланыуы, йәшәү процестарын һәм функцияларын боҙоуға килтерә. Т. организмда урындағы (асыҡ һәм ябыҡ йәрәхәт) һәм дөйөм (ҡан һауыу, баш мейеһе һелкенеү, йәрәхәт токсикозы, коллапс, шок һ.б.) үҙгәрештәрҙә күренә....
