Список материалов
ҺИРГЕ‑ӨПӘЛЕ ТАУ ЗАВОДТАРЫ ШИРҠӘТЕ
ҺИРГЕ‑ӨПӘЛЕ ТАУ ЗАВОДТАРЫ ШИРҠӘТЕ, Уралдың тау‑ҡаҙылма һәм металлургия сәнәғәтендә пайсылар йәмғиәте. 1881 й. 6 нояб. “Э.М.Мейер һәм К°”, “И.Е.Гинзбург һәм К°” сауҙа йорттары, “Урыҫ һәм Француз банкы” аноним йәмғиәте тарафынан асыла. 1860 йй. башында Һирге (Һирге заводтары, Әтек заводы, Кәзә һәм Михайловка...
ҺОЛО
ҺОЛО (Avena), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 25 төрө билдәле, Евразияла һәм Төньяҡ Африкала таралған. Башҡортостанда буш Һ. (ҡара һоло) һәм шырт Һ. үҫә. Бер йыллыҡ үләндәр. Һабағы (һаламы) төҙ, шыма, төкһөҙ, бейеклеге 100—120 см. Япрағы ҡыяҡ, яҫы. Башағы эре, ҡыҫҡа, 2—4 сәскәле. Аҫҡы...
ҺОЛО ТУРҒАЙҘАРЫ
ҺОЛО ТУРҒАЙҘАРЫ (Emberizidae), турғай һымаҡтар отрядына ҡараған ҡоштар ғаиләһе. Яҡынса 200 төрө билдәле, Австралиянан тыш бөтә Ер шары буйлап таралған. БР‑ҙа 9 төрө осрай. Аҡбаш һоло турғайы, ваҡ һоло турғайы, ҡамыш турғайы, ҡоролдай, һаҙ турғайы, һарымтамаҡ турғай оя ҡорорға осоп ҡайта, буран турғайы,...
ҺОЛОБАШ
ҺОЛОБАШ (Helictotrichon), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 50 төрө билдәле, Евразияла, Африкала һәм Төньяҡ Америкала таралған. Башҡортостанда сүл Һ., Шелль Һ., ялбыр Һ. үҫә. Төрлө тығыҙлыҡтағы кәҫлектәр барлыҡҡа килтергән күп йыллыҡ үләндәр, бейеклеге 60—100 см тиклем. Япраҡтары яҫы...
ҺОМАЙ, персонаж
ҺОМАЙ, мифологик образ, башҡорт фольклоры персонажы. “Урал батыр” эпосында Һ. — ҡоштар батшаһы Самрау м‑н Ҡояштың ҡыҙы. Әсәһе уны Йәншишмә һыуы м‑н ҡойондороп, үлемһеҙ итә. Ул йә әсәһендә һауала, йә атаһында ерҙә йәшәй, аҡҡош йәки алтын сәсле ҡыҙ ҡиәфәтенә инә ала. Иблестәр Әзрәҡә, Зәрҡүм Һ. ҡулдарына...
ҺОРАУ ҺӘМ ТӘҠДИМ
ҺОРАУ ҺӘМ ТӘҠДИМ, иҡтисад теорияһының һатып алыусылар һәм һатыусыларҙың үҙ‑ара бәйләнешен билдәләгән категорияһы. Һорау — һатып алыусының хаҡы төшә барған тауарҙарҙы арта барған күләмдәрҙә һатып алыу һәләтлеген, тәҡдим етештереүсенең хаҡы арта барған тауарҙы арта барған күләмдәрҙә һатырға әҙер булыуын...
ҺОРНАЙ, музыка ҡоралы
ҺОРНАЙ, башҡорт тынлы музыка ҡоралы. Телле (гобойға оҡшаш; бер йәки ике көбәкле ағас йәки металл төрөпкә, оҙонлоғо яҡынса 400 мм, 4—6 тишекле, өҫкө осона — ҡамыш һыбыҙғы, аҫҡыһына мөгөҙҙән раструб индереп эшләнә) һәм мөштөк (мөгөҙҙән яһала, 1—2 тишекле йәки тишекһеҙ була) Һ. айырыла. Тауыш сығарыу өсөн...
ҺОРО АЙЫУ
ҺОРО АЙЫУ (Ursus arctos), йыртҡыстар отрядының айыуҙар ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе. Евразияла, Төньяҡ Америкала, Төньяҡ Африкала таралған. Кәүҙә оҙонлоғо 250 см тиклем, ауырлығы 150—250 кг, инә Һ.а. вағыраҡ. Төҫө һоро; ҡыш көнө йөнө оҙон, ҡуйы, йәй көнө — ҡыҫҡа, һирәк. Кәүҙәһе тығыҙ, ауыр. Башы ҙур,...
ҺОРО КҮМЕР
ҺОРО КҮМЕР, ҡаты янар файҙалы ҡаҙылма, торф һәм таш күмер араһындағы форма. Күмерләнеүҙең түбән дәрәжәһе хас. Структураһы тупраҡлы (кәүшәк) йәки тығыҙ. Төҫө тоноҡ һары, көрән йәки ҡара. Асыҡ һауала һоро төҫкә тиҙ инә һәм ярыла. Яғыулыҡ итеп файҙаланыла. Башҡортостанда Һ.к. петрографик типтары (торфҡа...
ҺОРО КҮМЕР ЯТҠЫЛЫҠТАРЫ
ҺОРО КҮМЕР ЯТҠЫЛЫҠТАРЫ, респ. көньяғында Көйөргәҙе р‑ны сиктәрендә урынлашҡан. Көньяҡ Урал һоро күмер бассейнының төньяҡ өлөшөнә тура килә. Макс. күмергә туйындырылыуы — 1 км2 36,6 млн т (Бабай ятҡылығы), макс. йыллыҡ һоро күмер сығарыу — 10,2 млн т (1976).
Бабай Һ.к.я., Күмертау ҡ. көнсығышҡа табан...
ҺОРО ҠОМАҠ
ҺОРО ҠОМАҠ (Rattus norvegicus), сысҡандар ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе. Бөтә Ер шары буйлап таралған. Кәүҙә оҙонлоғо 15—27 см, ауырлығы 570 г тиклем. Арҡаһының һәм ян‑яҡтарының йөнө күбеһенсә ерәнһыу һоро, ҡорһағы аҡһыл (йөн төптәре ҡара төҫтә). Мороно сағыштырмаса йәйенке, киң. Ҡолаҡтары ҙур түгел. Ҡойроғо...
ҺОРО ӨКӨ
ҺОРО ӨКӨ (Strix nebulosa), ябалаҡ һымаҡтар отрядының ябалаҡтар ғаиләһенә ҡараған ҡош. Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Ултыраҡ ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 63—70 см, ата ҡоштарҙың ауырлығы 0,6—1,1, инә ҡоштарҙың — 0,7—1,9 кг, ҡанат йәйеме 130—158 см. Ҡауырһыны аҡһыл һәм ҡуңыр таптар менән сыбарланған...
ҺОРО ТОРНА
ҺОРО ТОРНА (Grus grus), торна һымаҡтар отрядының торналар ғаиләһенә ҡараған ҡош. Көньяҡ Америка һәм Антарктиданан башҡа бөтә Ер шары буйлап таралған. Күсәр ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 115—125 см, ауырлығы 4—7 кг (ата ҡош эрерәк), ҡанат йәйеме 200 см ашыу. Ҡауырһыны һоро, ҡанат остары ҡара төҫтә. Башы һәм муйыны...
ҺОРО УРМАН ТУПРАҒЫ
ҺОРО УРМАН ТУПРАҒЫ, ваҡытлы йыуынты һыу режимындағы континенталь климат шарттарында башлыса делювиаль ултырмаларҙағы болон‑дала үҫемлектәре м‑н япраҡлы урмандар аҫтында формалашҡан тупраҡ тибы. Һ.у.т. өсөн өҫкө горизонттарҙа органик матдә һәм минераль элементтар тупланмаһы, ләмдең, тимер һәм алюмин...
ҺӨҘМӘ, һөт аҙығы
ҺӨҘМӘ, башҡорт аш‑һыуының традицион һөт аҙығы. Яңы ҡатыҡты иләк йәки киндер тоҡҡа һалып һарҡытып эшләнә. Ашар алдынан Һ. тәменә ҡарап шәкәр йәки тоҙ, ҡайһы берҙә ҡаймаҡ, һөт өҫтө, яңы һауған йәки ҡайнатылған һөт, бал, еләк ҡушалар. Башҡортостандың Урал алдында һәм тау‑урман райондарында таралған. Шулай...
ҺӨҘҺӨТ
ҺӨҘҺӨТ (Upupa epops), күк ҡарға һымаҡтар отрядының һөҙһөттәр ғаиләһенә ҡараған ҡош. Евразияла һәм Африкала таралған. Күсәр ҡош. Кәүҙә оҙонлоғо 28—32 см, ауырлығы 45— 85 г, ҡанат йәйеме 42—49 см. Ҡанаттарында һәм арҡаһында киң арҡыры ҡара‑аҡ һыҙыҡтар була, башы, муйыны, түше һәм ҡорһағы асыҡ ерән, ҡойроғо...
ҺӨЙӘНТӨҘ
ҺӨЙӘНТӨҘ, 18 б. Себер даруғаһының Балыҡсы улусындағы (хәҙ. БР‑ҙың Асҡын р‑ны терр‑яһы) ауыл. 1735—36 йй. ихтилал [ҡара: башҡорт ихтилалдары (1735—40)] осоронда башҡорттар күпләп һәләк булған урын. 1736 й. 24 ғин. А.И.Тәвкилевтең хөкүмәт командаһы тарафынан 1 меңгә яҡын ауыл кешеһе атып һәм һөңгө м‑н...
ҺӨЙӘРҒОЛ ЯМАНАЕВ
ҺӨЙӘРҒОЛ ЯМАНАЕВ, Крәҫтиәндәр һуғышында (1773—75) ҡатнашыусы, Е.И. Пугачёв полковнигы. Башҡорт. 1774 й. майында Пугачёв тарафынан Исәт провинцияһы башҡорттары делегацияһы составында ҡаҙаҡтарҙың ихтилалға ҡораллы ярҙам күрһәтеүе т‑да һөйләшеүҙәр алып барыу өсөн Урта йөҙ ханы Әбләйгә ебәрелгән. Артабанғы...
ҺӨЙӘРҒОЛ, Учалы р‑нындағы ауыл
ҺӨЙӘРҒОЛ, К ү ҙ ә й, Учалы р‑нындағы ауыл, Яңы Байрамғол а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 63 км һәм Уралтау т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 68 км алыҫлыҡта Миндәк й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 182 кеше; 1920 — 245; 1939 — 210; 1959 — 197; 1989 — 108; 2002 — 113; 2010 — 90 кеше. Башҡорттар йәшәй...
ҺӨЙӘРҒОЛОВ Муллайән Зыяитдин улы
ҺӨЙӘРҒОЛОВ Муллайән Зыяитдин улы (21.11.1934, БАССР‑ҙың Бөрйән р‑ны Байназар а.), актёр. БАССР‑ҙың халыҡ (1986) һәм атҡ. (1972) артисы. Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1984). ГИТИС‑ты тамамлағандан һуң (1959; Б.В. Бибиков, О.И.Пыжова курсы) БАДТ актёры.
Көслө характерлы комедия актёры. Һ. халыҡсан...
