Список материалов
АКРОБАТИКА
АКРОБАТИКА (гр. akrobateo — аяҡ ослап йөрөйөм, өҫкә үрмәләйем), спорт төрө, кәүҙәнең тигеҙлеген һаҡлау һәм бороуға бәйле физик күнекмәләр (һикереү, көс талап иткән һ.б.) комплексын үтәү б‑са ярыштар. 20 б. 50‑се йй. Өфөлә Р.А.Ғадилов БАССР‑ҙа А. б‑са тәүге секция ойоштора. 1980 й. Туймазы ҡ. үҫмерҙәр...
АККУЧУКОВА Роза (Рауза) Сабирйән ҡыҙы
АККУЧУКОВА Роза (Рауза) Сабирйән ҡыҙы (12.2.1950, Белорет ҡ. — 8.2.2021, Өфө, БР-ҙың Белорет районы Абҙаҡ ауылында ерләнгән), йырсы. БР‑ҙың халыҡ (2009), БАССР‑ҙың атҡаҙанған (1989) артисы. 1973 йылдан алып Башҡорт филармонияһының эстрада артист‑вокалисы, 1999 йылдан — баш администраторы.
Хислелеге...
АККУМУЛЯТОРҘАР
АККУМУЛЯТОРҘАР (лат. accumulator — йыйыусы, туплаусы), артабан файҙаланыу өсөн энергия туплаусы ҡулайламалар. Электр (химик реакция һөҙөмтәһендә бүленеп сыҡҡан электр энергияһын туплау), гидравлик (иң күп һәм иң аҙ тотонолған ваҡытта шыйыҡлыҡ һәм газ баҫымының үҙгәреүе һөҙөмтәһендә алынған энергияны...
АКИМОВА Светлана Семёновна
АКИМОВА Светлана Семёновна (19.9.1945, Өфө), актриса. БАССР‑ҙың халыҡ (1984) һәм атҡ. (1974) артисы. Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1970). Өфө сәнғәт уч‑щеһын тамамлағандан һуң (1967; Ш.М.Мортазина курсы) Башҡортостандың Респ. урыҫ драма театры актрисаһы. Төрлө яҡлап һәләтле актриса. Нескә психологик...
АКИМОВА Мария Степановна
АКИМОВА Мария Степановна (21.3.1915, Владимир губ. Глухов а. — 1971, Мәскәү), антрополог. Тарих ф. канд. (1942). МДУ‑ны тамамлаған (1940), 1944 й. алып шунда уҡ эшләй. Фәнни тикшеренеүҙәре Волга буйы, Көньяҡ Урал һәм Урал аръяғы халыҡтары расогенезы һәм этногенезы проблемаларына арналған. БАССР‑ға һәм...
АКИМОВ Николай Борисович
АКИМОВ Николай Борисович (9.1.1963, Өфө), спортсы. Боҙҙағы мотоуҙыштар б‑са Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2003). Респ. ДОСААФ спорт‑техник клубы тәрбиәләнеүсеһе (тренерҙары Р.П.Мостафин, В.П.Чапало). 2001—05 йй. Ҡадиров Ғ. исемендәге спорт клубы өсөн сығыш яһай. Европа шәхси (2003) һәм СССР...
АКВАРИУМ БАЛЫҠТАРЫ
АКВАРИУМ БАЛЫҠТАРЫ, балыҡтың аквариумда тотоу өсөн яраҡлаштырылған төрҙәре һәм яһалма сығарылған формалары. Фәнни‑танып белеү һәм декоратив маҡсаттарҙа үрсетелә. А.б. төҫө, кәүҙә формаһы һәм ҙурлыҡтары б‑са төрлө була. Карп һымаҡтар (брахиоданио, данио, алтын балыҡ һәм уның бик күп формалары, кардинал,...
АКВАРЕЛЬ
АКВАРЕЛЬ (фр. aguarelle) һыу ҡушып шыйығайтылған буяуҙар, ш. уҡ ошо буяуҙар м‑н төшөрөлгән рәсем. А. төп сифаты — буяу ҡатламы аша ерлектең (ҡағыҙ, һирәгерәк — ебәк, фил һөйәге) тоны һәм фактураһының үтәнән-үтә күренеүсәнлеге. А. живопись (тон байлығы, төҫ м‑н форма һәм киңлек перспективаһын булдырыу)...
АКАТЬЕВ Юрий Васильевич
АКАТЬЕВ Юрий Васильевич (18.4.1939, БАССР‑ҙың Благовещен районы Дубровка а. — 29.11.1999, Өфө ҡ.), социолог. Социология фәндәре докторы (1993), профессор (1994). БАХИ‑ны тамамлаған (1963). 1961—73 йй. комсомол һәм партия эшендә. 1974 й. алып ӨДАТУ‑ла уҡыта. Фәнни тикшеренеүҙәре йәмғиәттә социаль процестар...
АКАДЕМҮҘӘК
АКАДЕМҮҘӘК, респ. мәғарифты һәм мәҙәниәтте үҫтереүгә идея һәм практик яҡтан етәкс. итеү маҡсатында 1922 й. Өфөлә БАССР‑ҙың Мәғариф ХК‑һы эргәһендә ойошторола. А. составында төрлө ваҡытта фәнни-методик (башҡ., урыҫ, аҙ милләттәр), терминологик, әҙәби-художестволы, музей, архив, театр, муз., балалар комиссиялары;...
АКАДЕМИЯ
АКАДЕМИЯ, ҡайһы бер фәнни учреждение һәм уҡыу йорттары исеме. Башҡортостанда БР Фәндәр академияһы һәм РФА Өфө фәнни үҙәге эшләй. Респ. РФА‑ның 2 акад. (Р.И.Ниғмәтуллин, М.С.Юнысов) һәм 5 мөхбир ағзаһы (Х.Н.Ғиззәтуллин, У.М.Джемилев, М.Ә.Илһамов, В.В.Напалков, В.Н.Пучков), 1 Рәсәй мед. фәндәре акад....
АКАДЕМИК ЭКСПЕДИЦИЯЛАР
АКАДЕМИК ЭКСПЕДИЦИЯЛАР, Рәсәй империяһының терр‑яһын һәм халҡын өйрәнеү өсөн Фәндәр һәм художество акад. Геогр. департаменты тарафынан ойошторола. 1769 й. 2 Ырымбур астрономик экспедицияһы (етәкс. рус армияһы поручигы Х.Л.Эйлер, акад. адъюнкты Л.Ю.Крафт) Өфө, Ырымбур, Орск ҡәлғәһе һ.б. торама пункттарҙың...
АЙЫУҺАҘЫ, Әбйәлил р‑нындағы ауыл
АЙЫУҺАҘЫ, Әбйәлил р‑нындағы ауыл, Ташбулат а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 34 км һәм Ташбулат т. юл ст. К.‑Көнб. табан 11 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 230 кеше; 1920 — 425; 1939 — 296; 1959 — 272; 1989 — 178; 2002 — 183; 2010 — 205 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Ташбулат...
АЙЫУХАНОВ Нәджит Миңлеғәле улы
АЙЫУХАНОВ Нәджит Миңлеғәле улы (10.12.1920, Атбаҫар ҡ. — 24.8.1990, Өфө), балет артисы, театр эшмәкәре. РСФСР‑ҙың (1981) һәм БАССР‑ҙың (1977) атҡ. мәҙәниәт хеҙм‑ре. Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Ленинград хореография уч‑щеһында уҡыған (1934—39, педагогтары А.А.Писарев һәм А.В.Ширяев). 1939—40 йй. һәм 1946 й....
АЙЫУХАНОВ Мәсғүт Баян улы
АЙЫУХАНОВ Мәсғүт Баян улы (28.8.1924, БАССР‑ҙың Бәләбәй кантоны Яңы Айыухан а. — 10.3.2000, Өфө), иҡтисадсы. Иҡт. ф. д‑ры (1980), проф. (1982). БР ФА‑ның почётлы ағзаһы (1995). БАССР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1980). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. БАХИ‑ны тамамлаған (1955), 1961 й. алып шунда уҡ эшләй: 1980—90 йй....
АЙЫУХАНОВ Закир Насир улы
АЙЫУХАНОВ Закир Насир улы (23.5.1889, Сембер губ. Татар Ҡалмайыры а. — 22.6.1961, Өфө), тел белгесе, педагог‑методист. “Хөсәйениә” мәҙрәсәһен (1910), Ҡаһирә ун‑тын (1914) тамамлаған. 1914 й. алып “Хөсәйениә”, 1916 й. — “Ғәлиә” мәҙрәсәләрендә, 1918 й. — Себер татар уҡытыусылар семинарияһында, татар пед....
АЙЫУХАН, Дәүләкән р‑нындағы ауыл
АЙЫУХАН, Дәүләкән р‑нындағы ауыл, Раев а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Дәүләкән т. юл ст. К.‑Көнс. табан 18 км алыҫлыҡта Айыухан й. (Дим й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 838 кеше; 1920 — 930; 1939 — 728; 1959 — 429; 1989 — 280; 2002 — 304; 2010 — 286 кеше. Татарҙар йәшәй (2002). Башланғыс...
АЙЫУТОҘАҠЛАҒАН, һырт
АЙЫУТОҘАҠЛАҒАН, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт. Белорет р‑нында Бирйән һәм Ҡусағаҙы йй. (Инйәр й. ҡушылдыҡтары) араһынан көньяҡ-көнбайыштан төньяҡ-көнсығышҡа табан субмеридиональ йүнәлештә һуҙылған. Оҙонлоғо 10 км. Төньяҡ өлөшө (киңлеге 4,5 км) күп уйһыулыҡтар м‑н йырғыланған, бында 5 түбә айырылып...
АЙЫУТАБАН
АЙЫУТАБАН, мүктәк (Aconitum), лютик һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 300 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда 2 төрө үҫә: имәнлек А. һәм бүре А. Күп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, бейеклеге 80—200 см. Япрағы бармаҡ бүленешле йәки теленмә. Сәскәһе торҡа...
АЙЫУСЫ, Стәрлетамаҡ р‑нындағы ауыл
АЙЫУСЫ, Стәрлетамаҡ р‑нындағы ауыл, Айыусы а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Стәрлетамаҡ т. юл ст. К.‑Көнб. табан 30 км алыҫлыҡта Ашҡаҙар й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 340 кеше; 1920 — 426; 1939 — 585; 1959 — 490; 1989 — 282; 2002 — 276; 2010 — 297 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар...
