Список материалов
ТОПОГРАФИЯ
ТОПОГРАФИЯ (гр. topos — урын һәм ...графия), күсермә алыу эштәрен үткәреү (ер өҫтөндә, һауанан, йыһандан) һәм уларҙың нигеҙендә топографик карталар төҙөү юлы м‑н төбәкте геогр. һәм геом. өйрәнеү. Т. бурысы — рельефформалары, ш. уҡ ер өҫтөндә урынлашҡан тәбиғи һәм геогр. объекттар т‑да дөрөҫ мәғлүмәттәр...
ТОПИНАМБУР
ТОПИНАМБУР, е р г р у ш а һ ы (Helianthus tuberosus), астра һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек. Тыуған ере — Төньяҡ Америка, унда Т. культураға индерелә. Төньяҡ Америкала, Белоруссияла, Францияла, Рәсәйҙең бер нисә төбәгендә, ш. иҫ. Башҡортостанда үҫтерелә. Ер аҫты үренделәрендә (столондарында) аҡ,...
ТОПАЗ
ТОПАЗ (гр. topazos), һ а р ы я ҡ у т, утрау силикаттары ярым класы минералы, Al2[SiO4](F,OH)2. Составына тимер, хром, магний, титан, ванадий ҡушылмалары инә. Кристалдары призма формаһында. Агрегаттары: радиаль‑нурлы, шарға оҡшаған, үтә ваҡ бөртөклө, тығыҙ, друзалар. Төҫһөҙ, һары, зәңгәр, алһыу. Быяла...
ТОНОҠ МӘҒДӘНДӘР
ТОНОҠ МӘҒДӘНДӘР, үҙгәреүсән химик составлы сульфосоль класы минералдары, Cu10(Zn,Fe,Cu)2(As,Sb)4S13. Башлыса мышаяҡтан торған Т.м. — теннантит, һөрмәнән торғаны тетраэдрит тип атала. Составында көмөш, цинк, тимер, бериллий, һирәк осраҡта терегөмөш, ҡурғаш, никель, кобальт, аҡ ҡурғаш, теллур, вольфрам,...
ТОНЙОҠУҠҠА АРНАЛҒАН ТАШЪЯҘМА
ТОНЙОҠУҠҠА АРНАЛҒАН ТАШЪЯҘМА, боронғо төрки әҙәбиәт әҫәре. Көнсығыш төрки ҡағанатының 3 ҡағаны — Илтереш, Ҡапаған һәм Билгенең (ҡара: Билге ҡағанға арналған ташъяҙма) кәңәшсеһе, ышаныслы кешеһе һәм ғәскәр башлығы Тонйоҡуҡ хөрмәтенә төҙөлгән ерләү комплексындағы тура мөйөшлө 2 таш бағанаға соҡоп яҙылған...
ТОМАТ
ТОМАТ, п о м и д о р (Lycopersicon), эт ҡарағаты һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған бер йәки күп йыллыҡ үлән һәм ярым ҡыуаҡ заты. 3 (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 7) төрө билдәле: перу Т., төклө Т., ябай йәки ысын Т. Ҡырағай рәүештә Көньяҡ Америкала, Канар утрауҙарында осрай. Ябай Т. бер йыллыҡ йәшелсә культураһы...
ТОМАРОВ Василий Александрович
ТОМАРОВ Василий Александрович [12.2.1921, Өфө губернаһының шул уҡ исемле өйәҙе Жилин а., хәҙер Өфө ҡ. составында, — 5.1.2004, Өфө ҡ.], лётчик, подполковник. Советтар Союзы Геройы (1945). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Диңгеҙ һәм ҡоро ер авиацияһының лётчиктар һәм лётчик‑күҙәтеүселәр хәрби мәктәбен (Ейск...
ТОМАР-ҮТКӘЛ, археологик ҡомартҡыһы
ТОМАР‑ҮТКӘЛ, бронза быуаты— Урта быуаттар археологик ҡомартҡыһы. Ырымбур өлк. Соль‑Илецк р‑ны Томар‑Үткәл а. тирәһендә Илек й. (Урал й. ҡушылдығы) һул ярында урынлашҡан. 19 б. аҙ. Ф.Д.Нефёдов тарафынан асыла, 1956 й. К.Ф.Смирнов, 1983 й. В.С.Горбунов, В.А.Иванов, 1986—87 йй. О.И.Порохова тикшерә. Ҡурғанлы...
ТОМАНСЫ, Мәләүез р‑нындағы ауыл
ТОМАНСЫ, Мәләүез р‑нындағы ауыл, Аптраҡ а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнс. табан 13 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 364 кеше; 1920 — 435; 1939 — 277; 1959 — 292; 1989 — 178; 2002 — 184; 2010 — 186 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ пункты,...
ТОМАН
ТОМАН, ер өҫтөндәге һауала (бейеклеге бер нисә йөҙ метр) конденсация продукттары (һыу тамсылары йәки боҙ кристалдары) тупланмаһы, горизонталь күреү мөмкинлеген кәметә. Күреү мөмкинлеге 10 км тиклем еткәндә аналогик күренеш шыйыҡ Т. тип атала. Һыу күләме (куб метрҙа һыу тамсылары күләме; тамсыларҙың...
ТОЛУОЛ
ТОЛУОЛ, метилбензол, С6Н5СН3, ароматик углеводородтарҙың типик төрө. Нефттә, таш күмер, ҡарағай ыҫмалаһы составында бар. Яна торған ароматик еҫле төҫһөҙ шыйыҡса; t иреү ‑94,99 °С, t ҡайнау 110,62 °С, t тоҡаныу 4 °С; тығыҙлығы 866,9 кг/м3, һауа м‑н ҡушылмаһының шартлау сиге күләмгә 1,27—7,0%, үҙенән‑үҙе...
ТОЛСТОЛОБИКТАР
ТОЛСТОЛОБИКТАР (Hypophthalmichthynae), карп һымаҡтар отрядының карптар ғаиләһенә ҡараған балыҡтарҙың 2 заты. Сөсө һыуҙа өйөр булып йәшәүсе балыҡтар, Көнсығыш Азия йылғаларында Амур й. алып Ҡытайҙың көньяғына тиклем таралған. Кәүҙә оҙонлоғо — 100 см тиклем, ауырлығы — 40 кг тиклем. Кәүҙәһе орсоҡ һымаҡ,...
ТОЛСТОЙ Пётр Петрович
ТОЛСТОЙ Пётр Петрович [26.8. 1870, Сембер ҡ. — 7.7.1918, Өфө губ. Бөрө өйәҙе Николо‑Берёзовка а. (БР‑ҙың Краснокама р‑ны)], граф, Өфө губернаһынан 1‑се Дәүләт думаһы (1906) депутаты, эре ер биләүсе. А.П.Толстойҙың ҡустыһы. Халыҡ азатлығы партияһы ағзаһы. Мәскәү ун‑тының физика-матем. ф‑тын тамамлаған....
ТОЛСТОЙ Лев Николаевич
ТОЛСТОЙ Лев Николаевич (28.8. 1828, Тула губ. Ясная Поляна имениеһы — 7.11.1910, Рязань—Урал т. юлының Астапово ст., тыуған яғында ерләнгән), урыҫ яҙыусыһы. Император С.‑Петербург ФА‑ның мөхбир ағзаһы (1873), почётлы акад. (1900). Ижадына әхлаҡи пафос, тәрән психологик анализ, донъяны фәлс. аңлау хас....
ТОЛСТОЙ Александр Петрович
ТОЛСТОЙ Александр Петрович (1863—?), граф, Өфө губернаһынан 3‑сө Дәүләтд умаһы (1907—12) депутаты, эре ер биләүсе. П.П.Толстойҙың ағаһы. Ҡазан ун‑тының физика‑матем. ф‑тын тамамлаған. 1887 й. алып участка мировой судьяһы, Өфө өйәҙ һәм губ. земство йыйылыштары гласныйы. Думала прогрессистар фракцияһы...
ТОЛСТОВ Иван Петрович
ТОЛСТОВ (Толстой) Иван Петрович (?—1775 й. һәм 1783 й. араһы), Ырымбур провинцияһы, Ырымбур губ. Ставрополь һәм Бөгөлмә ведомстволары дворяндарынан Уложенный комиссия депутаты. Отставкалағы секунд‑майор. Комиссияға Т. алпауыттарға ҡаҙна ерҙәрен һатып алыуға рөхсәт биреү, ваҡ дәғүәләшеүҙәр б‑са суд эштәрен...
ТОЛСТИКОВ Генрих Александрович
ТОЛСТИКОВ Генрих Александрович (21.1.1933, Тажик ССР‑ы Ҡаңғорт ҡсб — 26.4.2013, Новосибирск ҡ.), химик‑органик. РФА акад. (1987), химия ф. д‑ры (1969), проф. (1970). БАССР‑ҙың атҡ. фән һәм техника эшмәкәре (1975). Ҡаҙаҡ ун‑тын тамамлағандан һуң (1957) Ҡаҙаҡ ССР‑ы ФА‑ның Химия фәндәре ин‑тында (икеһе...
ТОЛСТИКОВ Александр Генрихович
ТОЛСТИКОВ Александр Генрихович (16.8.1957, Алма‑Ата), химик. РФА‑ның мөхбир ағзаһы (2000), химия ф. д‑ры (1993), проф. (2001). Г.А.Толстиковтың улы. БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1980) Органик химия ин‑тында (Өфө) эшләй: 1986 й. алып өлкән, 1989 й. — төп ғилми хеҙм‑р. 1994 й. башлап РФА Себер бүлексәһенең...
ТОЛПАР, Ишембәт, Ғафури р‑нындағы ауыл
ТОЛПАР, И ш е м б ә т, Ғафури р‑нындағы ауыл, Толпар а/с үҙәге. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 99 км һәм Аҡкүл т. юл ст. Көнс. табан 87 км алыҫлыҡта Еҙем й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 154 кеше; 1920 — 217; 1939 — 230; 1959 — 393; 1989 — 234; 2002 — 249; 2010 — 236 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Башланғыс...
ТОЛПАР
ТОЛПАР, башҡ. мифологияһында ҡанатлы ат. Әкиәттәр (“Алпамыша батыр”, “Алмабатыр менән Алмабикә”, “Таҙ батыр” һ.б.), эпостар (“Алдар менән Зөһрә”, “Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу”, “Ҡоблан батыр” һ.б.) персонажы. Т. тоҡомо башлығы — Аҡбуҙат. “Тәүге толпарҙар” легендаһына ярашлы, Т. һыу аҫты донъяһынан сыҡҡан;...
