Список материалов
ХАЛЦЕДОН, минерал
ХАЛЦЕДОН (гр. chalkedon), минерал, кварцтың микросүсле төҙөлөшө булған йәшерен кристаллы төрө, SiO2. Составына 97—99% SiO2, Fe3+, Mn һ.б. ҡушылмалар инә. Агрегаттары: һарҡыу бөрө һымаҡ, ҡабыҡтар, төйөрсәләр. Төҫө б-са Х. төрҙәре: ҡыҙғылт аҡыҡ, карнеол (ҡыҙғылт һары), хризопраз (йәшел алма һымаҡ), сардер...
ХАЛИУЛЛИН Юрий Михайлович
ХАЛИУЛЛИН Юрий Михайлович (10.8.1943, БАССР-ҙың Шаран р-ны Анисимова Поляна а.), инженер-механик. Контр-адмирал (1990). Техник ф. д-ры (1996), проф. (1998). РФ-тың атҡ. фән эшмәкәре (2002). Юғары хәрби-диңгеҙ инженерҙар уч-щеһын (Пушкин ҡ., 1968),Хәрби-диңгеҙ акад. (Ленинград, 1975) тамамлаған. 1968...
ХАЛИҠОВА Рәйсә Хәлил ҡыҙы
ХАЛИҠОВА Рәйсә Хәлил ҡыҙы (16.3.1934, Ҡаршы ҡ. — 14.9.2005, Өфө), тел белгесе. Филол. ф. д-ры (1992),проф.(1995). БАССР-ҙың атҡ. мәҙәниәт хеҙм-ре (1987). МДУ эргәһендәге Көнсығыш телдәр ин-тын тамамлаған (1958). 1962 й. алып СДПИ-ла(1966 й.—башҡорт теле һәм әҙәбиәте каф. мөдире), 1967 й. — БДПИ-ла уҡытҡан,...
ХАЛИҠОВ Хәбибназар Һиҙиәт улы
ХАЛИҠОВ Хәбибназар Һиҙиәт улы [9.8.1918, Ырымбур губ. Орск өйәҙе Үрге Иҙрис а. (БР-ҙың Баймаҡ р-ны) — 2.1.1996, шунда уҡ], хужалыҡ эшмәкәре. Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1936— 79 йй. (өҙөклөк м-н) Октябрҙең 50 йыллығы ис. к-зда эшләй (1950 й. алып рәйес); 1946 й. башлап “1-се май” к-зында (1947 й. тиклем,...
ХАЛИҠОВ Тимербулат Ғәләүетдин улы
ХАЛИҠОВ Тимербулат Ғәләүетдин улы [17.1.1917, Өфө губернаһы Стәрлетамаҡ өйәҙе Кинйәбулат а. (БР‑ҙың Ишембай районы) — 17.6.1958, шунда уҡ], Советтар Союзы Геройы (1944). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1930 й. алып һәм 1940—41 йй. БАССР‑ҙың Маҡар районы “Урал” колхозында, 1935 й. башлап Маҡар МТС-ында эшләй....
ХАЛИҠОВ Тимербулат Ғәләүетдин улы
ХАЛИҠОВ Тимербулат Ғәләүетдин улы [17.1.1917, Өфө губернаһы Стәрлетамаҡ өйәҙе Кинйәбулат а. (БР‑ҙың Ишембай районы) — 17.6.1958, шунда уҡ], Советтар Союзы Геройы (1944). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1930 й. алып һәм 1940—41 йй. БАССР‑ҙың Маҡар районы “Урал” колхозында, 1935 й. башлап Маҡар МТС-ында эшләй....
ХАЛИҠОВ Муллайән Дәүләтша улы
ХАЛИҠОВ Муллайән Дәүләтша улы [4.2.1894, Өфө губ. Бәләбәй өйәҙе Аҡтау а., хәҙ. БР-ҙың Бүздәк р-ны Иҫке Аҡтау а., — 27.9.1937, Мәскәү], Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре. “Мөхәмәҙиә” мәҙрәсәһен, Ҡыҙыл профессура иҡт. ин-тын (Мәскәү, 1933) тамамлаған. 1915 й. алып Орск ҡ. уҡытыусы, 1917 й. башлап Ырымбур...
ХАЛИҠОВ Мөхәмәтсабир Абдулхалиҡ улы
ХАЛИҠОВ Мөхәмәтсабир Абдулхалиҡ улы, С а б и р х ә ҙ р ә т [1854, Ырымбур губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе Кесе Табын улусы (БР-ҙың Ғафури р-ны) Оло Үтәш а. — 1931, БАССР-ҙың Ғафури р-ны Сәйетбаба а.], дин әһеле, мәғрифәтсе. Тыуған ауылында мәҙрәсә тамамлаған, Ҡарғалы мәҙрәсәләренең береһендә уҡыған. 1904 й....
ХАЛИҠОВ Мансур Хатип улы
ХАЛИҠОВ Мансур Хатип улы [20.12.1886, Өфө губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе Оло Үтәш а. (БР-ҙың Ғафури р-ны) — 1934, Силәбе өлк.], дин әһеле һәм йәмәғәт эшмәкәре, БАССР Диниә назараты мөфтөйө (1921—23). “Рәсүлиә” (1908), “Ғәлиә” (1910) мәҙрәсәләрен тамамлаған. 1910 й. алып Оло Үтәш а. мәҙрәсә мөҙәрисе, унда яңы...
ХАЛИҠОВ Ғабдулхаҡ Әбйәлил улы
ХАЛИҠОВ Ғабдулхаҡ Әбйәлил улы [9.2.1931, БАССР-ҙың Красноусол р-ны Ҡормантау а. (БР-ҙың Ғафури р-ны) – 30.9.2007, Өфө], инженер-механик. БР ФА-ның мөхбир ағзаһы (1991), техник ф. д-ры (1971), проф. (1972). БАССР-ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1979). ӨНИ-не (1956), Удмурт ун-тын (Ижевск, 1979) тамамлаған. 1956—57...
ХАЛИҠОВ Валерий Абдулхаҡ улы
ХАЛИҠОВ Валерий Абдулхаҡ улы (14.7.1950, Ишембай ҡ.), нейрохирург. Мед. ф. д-ры (1998), проф. (2002). РФ-тың (2008) һәм БР-ҙың (1992) атҡ. табибы. БДМИ-ны тамамлағандан һуң (1973) 1974 й. тиклем һәм 1976 й. алып “Ишимбайнефть” НГДУ-һындағы мед.-санитария бүлегенең Ишембай берләштерелгән дауаханаһында,...
ХАЛИЗОВА Мария Ивановна
ХАЛИЗОВА Мария Ивановна [13.5. 1929, БАССР-ҙың Өфө кантоны Ленинский а. (БР-ҙың Иглин р-ны) — 8.4.2008, шунда уҡ], Соц. Хеҙмәт Геройы (1966). БАССР-ҙың иң яҡшы һауынсыһы (1957).1941 й.алып Иглин р-нының “Ленин юлы” к-зында эшләй: 1951 й. башлап быҙау ҡараусы, 1953 — 85 йй. һауынсы. Юғары етештереү күрһәткестәренә...
ХАЛДЕЕВА Галина Викторовна
ХАЛДЕЕВА Галина Викторовна (7.10. 1947, Белорус ССР-ы Хотиново а.), йырсы (меццо-сопрано). БР-ҙың халыҡ артисы (1992), БАССР-ҙың атҡ. артисы (1980). Мәскәү консерваторияһын тамамлағандан һуң (1974; А.С. Измайлова класы) 2004 й. тиклем БДОБТ солисы, бер үк ваҡытта 1992 й. алып Дамаск консерваторияһында,...
ХАҠАС ТЕЛЕ
ХАҠАС ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең береһе (уйғыр төркөмө). Хаҡастарҙың милли теле, Хакасияның дәүләт телдәренең береһе. Шулай уҡ Красноярск крайында, Тыва Респ. таралған. Һөйләшеүселәр һаны – 52 меңгә яҡын кеше (2002). Айырыуса һары уйғыр теленә, шор теленә, сулым‑төрки теленә яҡын. Боронғо уйғыр һәм ҡырғыҙ...
ХАҠ ЯҺАЛЫШЫ
ХАҠ ЯҺАЛЫШЫ, тауар һәм хеҙмәт күрһәтеүгә хаҡтар формалашыуы процесы. Үҙәк, йәки дәүләт (тауар етештереү йәки хеҙмәт күрһәтеү сығымдарын иҫәпкә алып хаҡтар дәүләт органдары тарафынан билдәләнә), һәм баҙар (һорау һәм тәҡдимдең үҙ-ара тәьҫир итешеүе процесында формалаша; тауар һәм хеҙмәт күрһәтеүҙең сикләнгән...
ХАЙУАНДАРҘЫҢ ҺИРӘК ТӨРҘӘРЕ
ХАЙУАНДАРҘЫҢ ҺИРӘК ТӨРҘӘРЕ, юғалыу хәүефе аҫтында булған төрҙәр. Х.һ.т. хужалыҡта ҡулланыуҙан сығарыла, уларҙы аулау һәм үлтереү тыйыла, дәүләт һаҡлауына мохтаж булған төрҙәр Ҡыҙыл китаптарға индерелә. Башҡортостанда хайуандарҙың һирәклеге киңерәк ареалдарҙан ситтә (балабан, бесәнсе ҡомаҡ, быуа тәлмәрйене,...
ХАЙУАНДАР МИГРАЦИЯҺЫ
ХАЙУАНДАР МИГРАЦИЯҺЫ, хайуандарҙың үҫеш циклына йәки йәшәү урындарында тереклек итеү шарттарының үҙгәреүенә бәйле булған күсеүе. Периодик, периодик булмаған һәм онтогенетик Х.м. айырыла. Периодик Х.м. тауҙарҙа имеҙеүселәрҙең, ҡоштарҙың һәм бөжәктәрҙең, һыу (серәкәй ҡарышлауыҡтары) йәки тупраҡ (ҡуңыҙҙар,...
ХАЙУАНДАР
ХАЙУАНДАР (Animalia), тере организмдар донъяһы. Яҡынса 1,5 млн (башҡа мәғлүмәттәр б-са, 3—4,5 млн) төрө билдәле. БР-ҙа 17 меңдән ашыу төрө осрай. Х. төҙөлөшө, уларҙың филогенетик бәйләнештәре б-са Х. донъяһы ярым донъяға, типтарға, ярым типтарға һ.б. бүленә. Х. 10-дан алып 33-кә тиклем тибы айырыла....
ХАЙБРАХМАНОВ Әсләм Хайбрахман улы
ХАЙБРАХМАНОВ Әсләм Хайбрахман улы [6.8.1925, БАССР-ҙың Бәләбәй кантоны Нөрәй а. (БР-ҙың Шаран р-ны) — 26.10.2012, Өфө], иҡтисадсы. Иҡт. ф. канд. (1965). БАССР-ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1980), СССР-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1985). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Бөтә Союз юридик ситтән тороп уҡыу ин-тын...
ХАЗИНАЛАР (археология)
ХАЗИНАЛАР (археология), эш һәм һуғыш ҡоралдары, төрлө көнкүреш әйберҙәре, бронза, тимер, көмөш, алтындан эшләнгән биҙәүестәр йыйылмаһын тәшкил иткән археологик ҡомартҡылар. Башҡортостанда 20-нән ашыу Х. табылған. Иң боронғолары бронза быуатына ҡарай. Башлыса бронза эш һәм һуғыш ҡоралдарынан тора. 19...
