Список материалов
АЛЕКСАНДР I
АЛЕКСАНДР I (12.12.1777, С.‑Петербург — 19.11.1825, Екатеринослав губ. Таганрог ҡ., С.‑Петербургта ерләнгән), Рәсәй императоры (1801 й. 12 мартынан алып), Романовтар династияһынан. Император Павел I өлкән улы. 1824 й. Рәсәй буйлап сәйәхәт итә, Ырымбур губернаһында Һамар (8—9 сент.), Быҙаулыҡ (10), Ырымбур...
АЛЕВРОЛИТ
АЛЕВРОЛИТ (гр. aleuron — он һәм ...лит), ҡатҡан ултырма тау тоҡомо. 50%‑ы һәм унан да күберәге алеврит үлсәнешендәге (0,01—0,1 мм) минерал бөртөксәләренән тора. Ҡомташтар (ҡом) һәм аргиллиттар (балсыҡ) аралығындағы тау тоҡомо. Ватыҡ материал үлсәме буйынса (мм) эре (0,05—0,1), уртаса (0,025—0,05) һәм...
АЛДАР, фольклор персонажы
АЛДАР, фольклор персонажы, башҡ. юмористик һәм сатирик көнкүреш әкиәттәре геройы (“Алдар менән Ямар”, “Алдар менән сәсән”, “Алдар таҙ менән муллалар” һ.б.). Дөйөмләштерелгән образ, Шомбай кеүек йылғыр, хәйләкәр, алдаҡсы. А. йәнле халыҡ аҡылын кәүҙәләндерә, уның әҙәпһеҙлек, ахмаҡлыҡ һәм ҡомһоҙлоҡто еңеүен...
АЛДАР, башҡорт ихтилалы етәкселәренең береһе
АЛДАР, А. Иҫәкәев, А. Иҫәнгилдин (яҡынса 17 б. 70‑се йй. — 16.5.1740, Өфө провинцияһы Минзәлә, хәҙ. Минзәлә ҡ.), башҡорт ихтилалы (1704—11) етәкселәренең береһе. Нуғай даруғаһы Бөрйән улусы башҡорттарынан. 1687 й. һәм 1689 й. Ҡырым походтарында, 1695 й. һәм 1696 й. Азов походтарында ҡатнашыусы. Тархан....
АЛДАР, Әлшәй р‑нындағы ауыл, Никифар а/с ҡарай
АЛДАР, Әлшәй р‑нындағы ауыл, Никифар а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 55 км һәм Аксёнов т. юл ст. К.‑Көнс. табан 22 км алыҫлыҡта Дим й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 263 кеше; 1920 — 348; 1939 — 288; 1959 — 275; 1989 — 114; 2002 — 119; 2010 — 105 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002).
Ауылға 18 б....
АЛҒЫШ, фольклор жанры
АЛҒЫШ, фольклор жанры, башҡорт йола фольклорында ҡыҫҡа итеп матур теләктәр әйтеү. Һамаҡлап башҡарыла. Һүҙҙең тылсымлы көсөнә ышаныуға бәйле ислам динен ҡабул иткәнгә тиклемге ҡараштарға барып тоташа. Кеше тормошондағы мөһим ваҡиғалар (тыуыу, туй, һуңғы юлға оҙатыу, сәфәр, мөһим эштең башы йәки аҙағы,...
АЛҒАҘЫ, Баймаҡ р‑нындағы ауыл, Әбделкәрим а/с ҡарай
АЛҒАҘЫ, Баймаҡ р‑нындағы ауыл, Әбделкәрим а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 50 км һәм Сибай т. юл ст. К.‑Көнб. табан 91 км алыҫлыҡта Кесе Юлыҡ й. (Һаҡмар й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 294 кеше; 1920 — 637; 1939 — 209; 1959 — 220; 1989 — 199; 2002 — 223; 2010 — 194 кеше. Башҡорттар...
АЛҒА, сығанаҡ, тәбиғәт ҡомартҡыһы
АЛҒА, Асылыкүл төркөмөнә ҡараған урғылыусы сығанаҡ, тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965). Дәүләкән районы Алға а. төньяҡ-көнбайышҡа табан 300 м алыҫлыҡта Асылыкүл тәбиғи паркында урынлашҡан. Өҫкө пермдең өфө ярусы тоҡомдарынан (алевролит, конгломерат, ҡомташ, мергель һәм эзбизташ) торған үҙән төбөнән сыға. Дебиты...
АЛҒА, сығанаҡ
АЛҒА, Асылыкүл төркөмөнә ҡараған урғылыусы сығанаҡ, тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965). Дәүләкән р‑ны Алға а. төньяҡ-көнбайышҡа табан 300 м алыҫлыҡта Асылыкүл тәбиғи паркында урынлашҡан. Үрге пермдең өфө ярусы тоҡомдарынан (алевролиттар, конгломераттар, ҡомташтар, мергелдәр һәм эзбизташтар) торған үҙән төбөнән...
АЛҒА, Стәрлетамаҡ р‑нындағы ауыл, Максимовка а/с ҡарай
АЛҒА, Стәрлетамаҡ р‑нындағы ауыл, Максимовка а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Стәрлетамаҡ т. юл ст. Көнб. табан 58 км алыҫлыҡта Ерекле й. (Ҡуғанаҡ й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 236 кеше; 1959 — 229; 1989 — 182; 2002 — 201; 2010 — 206 кеше. Татарҙар йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Максимовка...
АЛҒА, Дәүләкән р‑нындағы ауыл, Суйынсы а/с ҡарай
АЛҒА, Дәүләкән р‑нындағы ауыл, Суйынсы а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Дәүләкән т. юл ст. К.‑Көнс. табан 40 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 196 кеше; 1959 — 164; 1989 — 126; 2002 — 95; 2010 — 88 кеше. Татарҙар йәшәй (2002).
1922 й. (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1925 й. һуң) Бәләбәй кантонында ш....
АЛҒА, Дәүләкән р‑нындағы ауыл, Алға а/с үҙәге
АЛҒА, Дәүләкән р‑нындағы ауыл, Алға а/с үҙәге. Район үҙәгенән һәм Дәүләкән т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 33 км алыҫлыҡта Асылыкүл тәбиғи паркы терр‑яһында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 219 кеше; 1959 — 276; 1989 — 274; 2002 — 293; 2010 — 295 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Ҡоръятмаҫ урта...
АЛГОЛЬ, йондоҙ
АЛГОЛЬ, Персей β‑һы, үҙгәреүсе тотолоусы-ҡуш (зәңгәрһыу һәм һары) йондоҙ. Визуаль йондоҙ дәүмәле 69 сәғ эсендә 2m,2—3m,5 сиктәрендә даими рәүештә үҙгәреп тора. Ерҙән яҡынса 88 яҡтылыҡ йылы алыҫлығында урынлашҡан. Төньяҡ ярымшар йондоҙлоғона ҡарай. БР терр‑яһында байымай торған яҡтыртҡыс, йыл әйләнәһенә...
АЛГЕБРА
АЛГЕБРА (ғәр.), һан системаларының дөйөм үҙенсәлектәрен һәм тигеҙләмәләр ярҙамында мәсьәләләр сисеүҙең дөйөм ысулдарын өйрәнеүсе математика бүлеге. Арифметиканың төп операцияларын йомғаҡлау А. төркөм, һыҙыҡлы арауыҡ, майҙан, ҡулса, есем, идеал, модуль, Ли алгебралары кеүек төп төшөнсәләрен барлыҡҡа...
АЛБАҪТЫ
АЛБАҪТЫ, башҡ. мифологияһында яуыз иблис. Хөрәфәти хикәйәләр персонажы. Туҙған оҙон һары сәсле, имсәге тубығына тиклем һалынып төшкән ҡатын‑ҡыҙ, һирәк осраҡта оҙон һаҡаллы ир ҡиәфәтендә һүрәтләнә. Хөрәфәттәргә ярашлы, А. — бәлә-ҡаза һөҙөмтәһендә үлгән йәки ерләү йолаларын үтәмәйенсә ерләнгән кешенең...
АЛАФУЗОВ БУҪТАУ ФАБРИКАҺЫ
АЛАФУЗОВ БУҪТАУ ФАБРИКАҺЫ, 1852 й. Бәләбәй өйәҙе Түбәнге Троицк Заводы а. Түбәнге Троицк буҫтау ф‑каһы булараҡ Д.Е.Бенардаки (ҡара: Бенардакиҙар) тарафынан нигеҙ һалына. Хужалары: 1852 й. алып Бенардаки, 1870 й. — А.А.Бенкендорф, 1883 й. — И.И.Алафузов, 1894 й. — Алафузов Түбәнге Троицк буҫтау ф‑каһы...
АЛАТОРЦЕВА Алевтина Ивановна
АЛАТОРЦЕВА Алевтина Ивановна (7.3.1935, Стәрлетамаҡ ҡ. — 21.8.1993, Мәскәү), тарихсы. Тарих ф. д‑ры (1991). МДУ‑ны тамамлағандан һуң (1958) РФА‑ның Рәсәй тарихы ин‑тында (Мәскәү) эшләй (1993 й. төп ғилми хеҙм‑р). Фәнни тикшеренеүҙәре СССР‑ҙа тарих фәне тарихына арналған.
Хеҙм.: Изучение истории СССР...
АЛАТОР, Иглин р‑нындағы ауыл
АЛАТОР, Иглин р‑нындағы ауыл, Ҡалтыман а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Иглин т. юл ст. К.‑Көнб. табан 11 км алыҫлыҡта Тыуыш й. (Өфө й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 903 кеше; 1920 — 825; 1939 — 832; 1959 — 583; 1989 — 611; 2002 — 666; 2010 — 718 кеше. Урыҫтар йәшәй (2002). Урта мәктәп,...
АЛАТАУБАЛА, һырт
АЛАТАУБАЛА, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт, Алатау һырты армыты. Ишембай районы буйлап Үрек й. үрге ағымынан Ҡолғона а. тиклем меридиональ йүнәлештә һуҙылған. Оҙонлоғо 12 км, киңлеге 3 км тиклем, абсолют бейеклеге 548 м ашыу. Алатауайыры һәм Ҡалыуайыры йй. (Еҙем й. бассейны) һыу айырғысы булып...
АЛАТАУ, һырт
АЛАТАУ, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт. Ишембай һәм Белорет райондары буйлап Үрек й. үрге ағымынан Оло Шешәнәк й. (Еҙем й. ҡушылдығы) тамағына тиклем меридиональ йүнәлештә һуҙылған. Оҙонлоғо 40 км, төньяҡ өлөшөнөң киңлеге 4—5 км, көньяҡ өлөшөнөкө 2—3 км, абсолют бейеклеге 845 м. А. — Еҙем һәм...
