Список материалов
ТӨРӨК ТЕЛЕ
ТӨРӨК ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең береһе (уғыҙ төркөмө). Төрөктәрҙең милли теле, Төркиәнең һәм Кипрҙың (грек теле м‑н бер рәттән) дәүләт теле. Шулай уҡ Австрияла, Болгарияла, Германияла, Грецияла, Иранда, Румынияла һәм БДБ илдәрендә (Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Тажикстан, Үзбәкстан, Әзербайжан һ.б.) таралған....
ТӨРКСОЙ
ТӨРКСОЙ (TÜRKSOY), төрки мәҙәниәт һәм сәнғәтте берлектә үҫтереү б‑са халыҡ-ара ойошма. Штаб-квартираһы Анкарала урынлашҡан. 1992 й. Ҡаҙағстан, Ҡырғыҙстан, Төркиә, Төркмәнстан, Үзбәкстан һәм Әзербайжан тарафынан ойошторола. Был илдәр 1993 й. Алматыла “ТӨРКСОЙ‑ҙы ойоштороу һәм уның эшмәкәрлек принциптары...
ТӨРКӨСТАН ФРОНТЫ
ТӨРКӨСТАН ФРОНТЫ, 1919 й. авг. РСФСР Ҡораллы көстәре баш командующийы күрһәтмәһе б‑са Көньяҡ армиялар төркөмө базаһында ойошторола. Т.ф. составына Төркөстан биләмәләрендә һуғышҡан Беренсе армия (1919 й. авг. — 1920 й. дек.), Көнсығыш фронттың 4‑се (1919 й. марты — 1920 й. апр.), 11‑се (1919 й. авг.—окт.)...
ТӨРКӨСТАН АРМИЯҺЫ
ТӨРКӨСТАН АРМИЯҺЫ, 1919 й. мартында Көнсығыш фронт командующийы күрһәтмәһе б‑са Ырымбур уҡсылар див. һәм 3‑сө Төркөстан кавалерия див. ойошторола. Майҙа Т.а. 2‑се, 25‑се һәм 31‑се уҡсылар див. ҡушылған. Көньяҡ армиялар төркөмө составына инә. Т.а. Ырымбур ҡ. тирәһендә Ырымбур армияһы м‑н һуғыша (март—апр.),...
ТӨРКИӘТ
ТӨРКИӘТ, т ю р к о л о г и я, төрки телле халыҡтарҙың телдәрен, тарихын, әҙәбиәтен, фольклорын, мәҙәниәтен өйрәнгән гуманитар фәндәр комплексы; шәрҡиәт бүлеге. Тәүҙә Т. филол. фән, 19 б. уртаһынан тарихи‑филол. фән булараҡ үҫешә. Төрки ҡәбиләләр т‑да иң тәүге мәғлүмәттәр боронғо ҡытай тарихи сығанаҡтарында...
ТӨРКИӘ, Төрөк Республикаһы
ТӨРКИӘ, Т ө р к и ә Р е с п у б л и к а һ ы, Азияның төньяҡ-көнбайышында һәм Европаның көньяғында урынлашҡан дәүләт. Майҙаны — 783,6 мең км2. Баш ҡалаһы — Анкара. Дәүләт башлығы — президент. Халҡы — 75,6 млн кеше (2012): төрөктәр (82%), курдтар (10,6%) һ.б. Рәсми тел — төрөк теле. Диндарҙарҙың күпселеге...
ТӨРКИӘ, Төрөк Республикаһы
ТӨРКИӘ, Т ө р к и ә Р е с п у б л и к а һ ы, Азияның төньяҡ-көнбайышында һәм Европаның көньяғында урынлашҡан дәүләт. Майҙаны — 783,6 мең км2. Баш ҡалаһы — Анкара. Дәүләт башлығы — президент. Халҡы — 75,6 млн кеше (2012): төрөктәр (82%), курдтар (10,6%) һ.б. Рәсми тел — төрөк теле. Диндарҙарҙың күпселеге...
ТӨРКИ ТЕЛДӘР
ТӨРКИ ТЕЛДӘР, генетик ҡәрҙәшлек м‑н берләштерелгән телдәр ғаиләһе (ҡара: Телдәр классификацияһы). Т.т. башлыса Евразияла таралған. Һөйләшеүселәр һаны — 110 млн ашыу кеше. Грамматик тибы б‑са монгол телдәренә һәм тунгус‑манжур телдәренә яҡын, улар м‑н гипотезаға ярашлы алтай телдәре, ш. уҡ урал‑алтай...
ТӨРКИ ҠӘБИЛӘЛӘР
ТӨРКИ ҠӘБИЛӘЛӘР, хәҙерге күп төрки телле (ҡара: Төрки телдәр) халыҡтарҙың барлыҡҡа килеүе өсөн нигеҙ булған боронғо ҡәбиләләрҙең дөйөм исеме. Антик (Геродот, Өлкән Плиний, Помпоний Мела, Страбон), Боронғо Ҡытай (Сыма Цянь), ғәрәп (Гардизи, Ибн Хордадбех, Рәшитетдин һ.б.) авторҙары хеҙмәттәрендә телгә...
ТӨРКИ ҠАҒАНАТЫ
ТӨРКИ ҠАҒАНАТЫ, 552—745 йй. Үҙәк Азия, Урта Азияның бер өлөшө, Төньяҡ Ҡытай биләмәләрендәге төрки ҡәбиләләр берлеге дәүләттәре. 6 б. башында Жужан ҡағанатындағы низағтар төрки ҡәбиләләр берлеге тарафынан Т.ҡ. ойошторолоуына килтергән (жужандарҙың нәҫелдәре һуңыраҡ “аварҙар” тип атала башлаған һәм Паннонияла...
ТӨРКИ
ТӨРКИ, 11—19 бб. әҙәби төрки телдәрҙең дөйөм атамаһы. Термин теркәлгән иң тәүге сығанаҡ — Мәхмүт Ҡашғариҙың “Диуану лөғәт әт‑төрк” хеҙмәте. Тәүҙә урта төрки дәүер телдәрен (ҡара: Боронғо һәм урта быуат төрки әҙәби телдәре) аңлатыу өсөн ҡулланыла. Һуңынан билдәле бер төбәккә ҡарағанлығынан сығып урта...
ТӨРКӘЙ, Благовар р‑нындағы ауыл
ТӨРКӘЙ, Благовар р‑нындағы ауыл, Күсәрбай а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 27 км һәм Благовар т. юл ст. Т. табан 42 км алыҫлыҡта Сәрмәсән й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 321 кеше; 1920 — 377; 1939 — 334; 1959 — 185; 1989 — 123; 2002 — 113; 2010 — 118 кеше. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002)....
ТӨР
ТӨР, ҡылымдың ваҡыт арауығында хәрәкәттең үтеү һәм бүленеү характерын күрһәткән грамматик категорияһы. Башҡа төрки телдәрҙәге кеүек үк, башҡорт телендәге ҡылым нигеҙе грамматик категория статусы булмаған Т. бирелешенә индифферентлы. Т. мәғәнәләре аспектуаллектең функциональ-семантик ерлеге сиктәрендә...
ТӨР
ТӨР, ҡылымдың ваҡыт арауығында хәрәкәттең үтеү һәм бүленеү характерын күрһәткән грамматик категорияһы. Башҡа төрки телдәрҙәге кеүек үк, башҡорт телендәге ҡылым нигеҙе грамматик категория статусы булмаған Т. бирелешенә индифферентлы. Т. мәғәнәләре аспектуаллектең функциональ-семантик ерлеге сиктәрендә...
ТӨПСӘН 1-се, Күгәрсен р‑нындағы ауыл
ТӨПСӘН 1-се, Күгәрсен р‑нындағы ауыл, Юлдыбай а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 18 км һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнc. табан 81 км алыҫлыҡта Оло Эйек й. (Һаҡмар й. ҡушылдығы) буйында, Эйек заказнигы терр‑яһында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 236 кеше; 1920 — 338; 1939 — 247; 1959 — 189; 1989 — 181; 2002...
ТӨПКИЛДЕ, Туймазы р‑нындағы ауыл
ТӨПКИЛДЕ, Туймазы р‑нындағы ауыл, Сәйрән а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 43 км һәм Ҡандра т. юл ст. Көнс. табан 12 км алыҫлыҡта Нөгөш й. (Өҫән й. ҡушылдығы) буйында, Һамар—Өфө—Силәбе автомобиль юлында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1110 кеше; 1920 — 1114; 1939 — 818; 1959 — 463; 1989 — 204; 2002 — 193;...
ТӨПӘЕВТӘР
ТӨПӘЕВТӘР, дворяндар нәҫеле. Ҡазан даруғаһы Йәлдәк улусы Өсбүлә а. (БР‑ҙың Дүртөйлө р‑ны) мишәрҙәре. Нәҫелде башлап ебәреүсе — Миндәй Төпәев. 19 б. башында (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1776 й.) дворян дәрәжәһе бирелә. Уның иң билдәле улдары: Ардыуан Миндәй улы Т. (1757—?), йорт старшинаһы; Иғдисам Миндәйулы...
ТӨПӘЕВ Салауат Харис улы
ТӨПӘЕВ Салауат Харис улы (18.2.1924, БАССР-ҙың Тамъян‑Ҡатай кантоны Төпәй а. — 16.3.2018, Өфө ҡ.), журналист. Техник фәндәр кандидаты (1962).СССР юғары мәктәбе отличнигы (1982). Журналистар союзы ағзаһы (1998). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. ӨАИ‑ны тамамлағандан һуң (1950) ӨМЭЗ‑дә эшләй. 1958 й. алып...
ТӨПӘЕВ Салауат Харис улы
ТӨПӘЕВ Салауат Харис улы (18.2.1924, БАССР-ҙың Тамъян‑Ҡатай кантоны Төпәй а. — 16.3.2018, Өфө ҡ.), журналист. Техник фәндәр кандидаты (1962).СССР юғары мәктәбе отличнигы (1982). Журналистар союзы ағзаһы (1998). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. ӨАИ‑ны тамамлағандан һуң (1950) ӨМЭЗ‑дә эшләй. 1958 й. алып...
ТӨП ХИМИЯ СӘНӘҒӘТЕ
ТӨП ХИМИЯ СӘНӘҒӘТЕ, химия сәнәғәте тармағы. Азот, сода, хлор, йод‑бром сәнәғәттәрен, минераль ашламалар, органик булмаған химия продукттары производстволарын үҙ эсенә ала. Сеймалы: эзбизташ, таштоҙ, һоро күмер, фосфориттар һ.б. БР‑ҙа Т.х.с. барлыҡҡа килеү Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында илдең бер нисә...
