Список материалов
ТЕРМОЭЛАСТОПЛАСТАР
ТЕРМОЭЛАСТОПЛАСТАР, т е р м о п л а с т и к э л а с т о м е р ҙ а р, эластомерҙар (эксплуатация шарттарында кире ҡайта торған деформацияға һәләте булыу) һәм термопластарҙың (юғары т‑рала ағыусанлыҡ һәләте булыу) үҙенсәлектәрен берләштергән полимер материалдар. Нигеҙендә диенвинилароматик, уретан, полиэфир,...
ТЕРМОРЕАКТИВ ПОЛИМЕРҘАР
ТЕРМОРЕАКТИВ ПОЛИМЕРҘАР, р е а к т о п л а с т а р, полимер ялғанғанда (ҡара: Ҡораулы полимерҙар) йәки ҡатҡанда өс үлсәмле структуралар барлыҡҡа килтереүсе реакцияға һәләтле олигомерҙар (ыҫмалалар) нигеҙендәге пластик массалар. Тулыландырылған, дисперслы‑тулыландырылған, тулыландырылмаған Т.п.; олигомерҙар...
ТЕРМОПЛАСТАР
ТЕРМОПЛАСТАР, т е р м о п л а с т и к м а с с а л а р, пластик массалар төрө, күп тапҡыр йомшартыла һәм ҡабаттан эшкәртелә ала. Реактопластарҙан айырмалы рәүештә изделиелар формалағанда Т. өс үлсәмле структура (ҡара: Ҡораулы полимерҙар) барлыҡҡа килтермәй, ҡуйы ағыусан хәлгә күсеү һәләтен һаҡлай. Химик...
ТЕРМОМЕТР
ТЕРМОМЕТР (термо... һәм гр. metron — үлсәм), т‑раны үлсәү приборы, уның эшләүе матдәнең физик үҙсәнлектәре (баҫым, күләм, электр ҡаршылығы һ.б.) т‑раға бәйле булыуына нигеҙләнә. Тәғәйенләнеше б‑са — көнкүреш, техник һәм махсус; эшләп торған матдәһенең үҙсәнлеге б‑са киңәйеү (шыйыҡлыҡтың күләме һәм ҡаты...
ТЕРМОДИНАМИКА
ТЕРМОДИНАМИКА (термо... һәм гр. dýnamis — көс), физиканың йылылыҡ эффекттары м‑н оҙатылған процестарҙа энергияның әүерелеүе законлыҡтарын, ш. уҡ термодинамик тигеҙләнеш хәлендәге макроскопик системаларҙың (есемдәрҙең) дөйөм үҙсәнлектәрен өйрәнгән бүлеге; йылылыҡ техникаһының теоретик нигеҙе. Тикшеренеү...
ТЕРМО...
ТЕРМО... (гр. thérmē — йылы), ҡушма һүҙҙәрҙең “йылыға, температураға ҡараған” мәғәнәһен аңлатҡан өлөшө (мәҫ., термодинамика, термометр, термопластар).
Тәрж. Р.Ә.Сиражитдинов
ТЕРМИНОЛОГИЯ КОМИССИЯҺЫ
ТЕРМИНОЛОГИЯ КОМИССИЯҺЫ, башҡ. әҙәби теленең ижт.‑сәйәси һәм фәнни‑техник терминологияһының торошон һәм үҫеше б‑са эшен өйрәнеү өлкәһендәге фәнни‑ойоштороу һәм координацион‑тикшереү органы. 1954 й. авг. БАССР ЮС Президиумы эргәһендәге (1994 й. дек. алып БР Президенты эргәһендәге) Т.к. булараҡ ойошторола....
ТЕРМИНОЛОГИЯ
ТЕРМИНОЛОГИЯ (лат. terminus — сик, ҡыр һәм ...логия), ниндәй ҙә булһа махсус белем өлкәһе йәки эшмәкәрлек төшөнсәләрен аңлатҡан лексика өлкәһе, терминдар йыйылмаһы, ш. уҡ ниндәй ҙә булһа тәбиғи телдең терминдары йыйылмаһы. Асылда Т. (дөйөм ҡулланылыштағы лексика иҫәбенә тулыланған, стихиялы барлыҡҡа...
ТЕРМИК КРЕКИНГ
ТЕРМИК КРЕКИНГ, нефть фракцияларын юғары т‑рала эшкәртеү; был осраҡта углеводород молекулаларында атом‑ара бәйләнештәрҙең өҙөлөү реакцияһы бара һәм мол. м. аҙыраҡ булған берләшмәләр барлыҡҡа килә. Процесс т‑ра 400—600°С һәм баҫым 2—4 МПа булғанда үткәрелә; ауыр сеймал м‑н рециркуляцион еңел газойль...
ТЕРКӘҮЕС
ТЕРКӘҮЕС, ябай һөйләм составындағы һүҙ формаларының, ҡушма һөйләм өлөштәренең синтаксик бәйләнешен тәьмин иткән һәм грамматик характеристикаларына ҡарамайынса бәйләнеүсе берәмектәрҙең араһында төрлө мәғәнәүи мөнәсәбәттәрҙе аңлатҡан ярҙамсы һүҙ төркөмө. Башҡорт телендә Т. башҡа һүҙ төркөмдәренән һуңыраҡ...
ТЕРИОЛОГИЯ
ТЕРИОЛОГИЯ (гр. thēríon — йәнлек һәм ...логия), м а м м а л и о л о г и я, м а м м а л о г и я, зоологияның имеҙеүселәрҙе өйрәнгән бүлеге. Йәнлектәрҙең морфологияһын, систематикаһын, фаунаһын (ш. иҫ. ҡаҙылдыҡ), филогенияһын, экологияһын, ш. уҡ мед., а.х. һәм промыслалағы әһәмиәтен, һаҡлау, тергеҙеү...
ТЕРЁШИН Валерий Глебович
ТЕРЁШИН Валерий Глебович (27.4. 1951, Ленинград — 7.1.2012, Өфө ҡ.), инженер‑электромеханик. Техник ф. д‑ры (1993), проф. (1995). ӨАИ‑ны тамамлағандан һуң (1973) шунда уҡ, бер үк ваҡытта 1999—2001 йй. Механика ин‑тында эшләй. Фәнни эшмәкәрлеге гироскопик приборҙар һәм ҡоролмалар механикаһына арналған....
ТЕРЕФТАЛОИЛХЛОРИД
ТЕРЕФТАЛОИЛХЛОРИД, С6Н4(СОCl)2, терефталь (бензол-1,4-дикарбон) к‑таһы дихлорангидриды. Ҡырҡыу еҫле төҫһөҙ кристалл, tиреү 82 °С, tҡайнау 266 °С, t тоҡаныу152 °С (асыҡ тигелдә); шыйыҡ хәлдә тығыҙлығы 1325 кг/м3 (90°С). Диэтил эфирҙа, бензолда, ацетонда, дүрт хлорлы углеродта, бензинда эрей. Һыуҙа, кислоталарҙың...
ТЕРЕСКЕН
ТЕРЕСКЕН (Krascheninnikovia), алабута һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 8—10 төрө билдәле, Евразияның, Төньяҡ Американың тропик булмаған урман‑дала, дала һәм ярымсүл өлкәләрендә таралған. Башҡортостанда бүрекле Т. үҫә. Оҙон тура һәм ҡыҫҡа ҡуйын үренделәре булған ярым ҡыуаҡ, бейеклеге 40—100 см....
ТЕРЕНТЬЕВ Алексей Григорьевич
ТЕРЕНТЬЕВ Алексей Григорьевич (17.1.1936, БАССР‑ҙың Стәрлетамаҡ р‑ны Преображенка а., хәҙ. БР‑ҙың ш. уҡ р‑ны Преображеновка а.), математик. Сыуаш Респ. Милли фән һәм сәнғәт академияһының акад. (1994), физика‑матем. ф. д‑ры (1974), проф. (1976). РФ‑тың (2008) һәм Сыуаш АССР‑ының (1980) атҡ. фән эшмәкәре....
ТЕРЕҒОЛОВТАР
ТЕРЕҒОЛОВТАР, дворяндар нәҫеле. Нәҫелде башлап ебәреүсе — мырҙа Йәнекәй Ҡолдашевтың (ҡара: Йәнекәевтәр) улы Тереғол Йәнекәй улы Ҡолдашев, 16 б. 2‑се ярт. Ҡасим батшалығының Темников ҡ. хеҙмәт итә. Уның улдары: Тенәш (Теребирҙе), Уразай, Теләш, Көсәкәй Т. 1625 й. хәрби хеҙмәттәре өсөн уларға дворян дәрәжәһе...
ТЕРЕҒОЛОВА Зәкиә Сәғәҙәт ҡыҙы
ТЕРЕҒОЛОВА Зәкиә Сәғәҙәт ҡыҙы [2.7.1943, БАССР‑ҙың Матрай р‑ны Суртанүҙәк а. (БР‑ҙың Йылайыр р‑ны)], терапевт, токсиколог, профпатолог. Мед. ф. д‑ры (1994), проф. (1995). БР‑ҙың атҡ. табибы (1996), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1983). БДМИ‑ны тамамлағандан һуң (1971) Өфөнөң 18‑се һәм 5‑се дауаханаларында...
ТЕРЕҒОЛОВ Шамил Әхмәт улы
ТЕРЕҒОЛОВ Шамил Әхмәт улы (29.8.1947, Өфө — 28.11.2008, шунда уҡ), балет артисы, балетм., педагог. РФ‑тың атҡ. (1997), БАССР‑ҙың халыҡ (1985) артисы. Тереғоловтар нәҫеленән. Пермь хореография колледжын тамамлағандан һуң (1967; педагогы Ю.И.Плахт) БДОБТ солисы (1989 й. тиклем), 1990 й. алып баш балетм.,...
ТЕРЕҒОЛОВ Филарит Шәрип улы
ТЕРЕҒОЛОВ Филарит Шәриф улы (26.1.1945, БАССР‑ҙың Шишмә р‑ны Шишмә а., хәҙ. БР‑ҙың ш. уҡ р‑ны Шишмә ҡсб), педагог. Пед. ф. д‑ры (1993), проф. (1994). БР‑ҙың атҡ. халыҡ мәғарифы хеҙм‑ре (1997), РФ‑тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм‑ре (2005). Бөрө пед. ин‑тын тамамлағандан һуң (1968) Шишмә р‑нының...
ТЕРЕҒОЛОВ Рал Ғиниәтулла улы
ТЕРЕҒОЛОВ Рал Ғиниәтулла улы [28.2.1922, Өфө губ. Бәләбәй өйәҙе Үрге Ҡарғалы а. (БР‑ҙың Благовар р‑ны) — 11.9.1998, Өфө], патофизиолог. БР ФА‑ның почётлы акад. (1995). Мед. ф. д‑ры (1969), проф. (1970). БАССР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1989). Тереғоловтар нәҫеленән, Ғ.Н.Тереғоловтың улы. БДМИ‑ны тамамлаған...
