Список материалов
ҺАУА ӨРҘӨРГӨС МАШИНАЛАР
ҺАУА ӨРҘӨРГӨС МАШИНАЛАР, вентиляция, һауа м‑н йылытыу, һауаны кондициялау системаларында, төрлө производство‑технологик процестарҙа (йылылыҡ агрегаттарының яғыу урындарына һауа ебәреү, үткәргес торбалар буйлап һауалы ҡатышмаларҙы күсереү һ.б.) һауаны йәки газдарҙы ҡыҫыу һәм күсереү ҡоролмалары. Баҫымды...
ҺУҘЫУ
ҺУҘЫУ, һуҙыу стандарында металдарҙы баҫым ярҙамында эшкәртеү төрө, үлсәмдәре аныҡ һәм өҫкө йөҙө шыма булған изделиелар алырға булышлыҡ итә. Һ. ваҡытында волока (ҡыҫып һуҙғыс) ҡулланыла, уның уйымы аша катанкалы йәки пресланған әҙерләмәләрҙе үткәреп һуҙалар; был ваҡытта уларҙың арҡыры киҫелешенең үлсәмдәре...
ҺЫҒЫЛМАЛЫ ИНДУКТОР
ҺЫҒЫЛМАЛЫ ИНДУКТОР, ҡатмарлы формалағы ҙур габаритлы изделиеларҙы индукцион ысул м‑н йылытыр өсөн тәғәйенләнгән ҡоролма. Йылылыҡ үткәрмәгән көплөк эсендәге ток үткәргес м‑н уратып алынған, тышҡы диам. 25—30 мм, оҙонлоғо 10—25 м булған гофрировкалы шлангынан ғибәрәт; үткән ток йышлығының диапазоны 50—10000...
ҺЫҒЫЛМАЛЫ ПРОИЗВОДСТВО СИСТЕМАЛАРЫ
ҺЫҒЫЛМАЛЫ ПРОИЗВОДСТВО СИСТЕМАЛАРЫ, автоматлаштырылған режимда эшләгән һәм бер идара итеү системаһы булған технологик һәм ярҙамсы ҡорамалдар йыйылмаһы. Һ.п.с. ойошторолоуы б‑са автоматлаштырылған һығылмалы линиялар, участкалар һәм цехтар айырыла. Һ.п.с. составына һығылмалы производство модулдәре (тейешле...
ҺЫРҘАРҘЫ ЭШКӘРТЕҮ
ҺЫРҘАРҘЫ ЭШКӘРТЕҮ, металл ҡырҡҡыс инструменттың винт һымаҡ хәрәкәте ваҡытында деталдең цилиндр йәки конус рәүешендәге өҫкө йөҙөндә һыр барлыҡҡа килеү процесы. Ҡырҡыу, пластик деформация, был ысулдарҙы комбинациялау юлы м‑н ҡулдан йәки металл ҡырҡыу станоктарында башҡарыла. Һ.э. өсөн ҡырҡҡыстар, метчиктар,...
ҺЫУ АЛЫУ ҠОРОЛМАҺЫ
ҺЫУ АЛЫУ ҠОРОЛМАҺЫ, һ ы у а л ы у, гидроэнергетика, һыу менән тәьмин итеү, һуғарыу һ.б. ихтыяждарында һыу сығанағынан (йылға, күл, һыуһаҡлағыс, ер аҫты сығанағынан) алынған тейешле сифаттағы һыуҙы һыу үткәргескә (канал, үткәргес торба, тоннелдәр һ.б.) кәрәкле миҡдарҙа һәм һыу ҡулланыу режимына яраҡлы...
ҺЫУЫТҠЫС ТЕХНИКА
ҺЫУЫТҠЫС ТЕХНИКА, есемдәрҙе яһалма һыуытыу өсөн тәғәйенләнгән аппараттар, машиналар һәм ҡулайламалар; уртаса һыуыҡ т‑ра (‑150°С юғары) алыу мәсьәләләрен өйрәнгән техника өлкәһе. Эшләү принцибы б‑са компрессион (газ һәм пар), абсорбцион, пар эжекторлы һәм термоэлектрик һыуытҡыс ҡулайламалары айырыла....
ЦЕЛИЩЕВ Владимир Александрович
ЦЕЛИЩЕВ Владимир Александрович (10.3.1960, БАССР-ҙың Краснокама р-ны Николо Берёзовка эшселәр ҡсб), инженер-механик. Техник ф. д-ры (2000), проф. (2004). БР-ҙың атҡ. машиналар эшләүсеһе (2011), РФ-тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм-ре (2009). ӨАИ-ны тамамлағандан һуң (1982) шунда уҡ эшләй: 2002...
ШАКИРОВ Рәфҡәт Миҙхәт улы
ШАКИРОВ Рәфҡәт Миҙхәт улы (3.5.1945, Өфө), инженер‑механик. Техник ф. д‑ры (1985), проф. (1991). РСФСР‑ҙың (1986) һәм БАССР‑ҙың (1980) атҡ. төҙөүсеһе, РФ Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының атҡ. хеҙм‑ре (1995), СССР Газ сәнәғәте министрлығы отличнигы (1986), СССР Нефть һәм газ сәнәғәте пр‑тиеларын...
ШӘРИПОВ Борис Усман улы
ШӘРИПОВ Борис Усман улы (25.1. 1940, Өфө), инженер‑механик. Техник ф. д‑ры (2000). РФ‑тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм‑ре (2001). ӨАИ‑ны тамамлағандан һуң (1962) Амурҙағы Комсомольск киске политехник ин‑тында: 1967 й. алып дөйөм техник, 1970 й. – машиналар эшләү ф‑ттары деканы. 1972 й. алып...
ШЫЙЫҠ КРИСТАЛДАР
ШЫЙЫҠ КРИСТАЛДАР, үҙсәнлектәре шыйыҡлыҡтарҙыҡы (ағыусанлыҡ) һәм ҡаты кристалдарҙыҡы кеүек (үҙсәнлектәрҙең анизотропияһы) булған ҡайһы бер органик матдәләр. Шыйыҡ кристалл торошо молекулалары пластинка, таяҡса йәки диск формаһында булған матдәләргә хас. Термотроп (билдәле т‑ра интервалында барлыҡҡа килә:...
ШЫЙЫҠ КРИСТАЛЛЫ ПРИБОРҘАР
ШЫЙЫҠ КРИСТАЛЛЫ ПРИБОРҘАР, шыйыҡ кристалдар нигеҙендә эшләнгән электрон приборҙар. Һанлы, хәрефһанлы (сегментлы, пакетлы һәм матрица‑нөктәле) һәм мнемоник Ш.к.п. айырыла. Улар шыйыҡ кристалдарҙың тышҡы тәьҫирҙәр йоғонтоһонда оптик күрһәткестәрҙе (йотолоу, сағылыу, сәселеү коэф., һыныу күрһәткесе, мөйөшләтә...
ЩИПАЧЁВ Андрей Михайлович
ЩИПАЧЁВ Андрей Михайлович (3.3.1959, Өфө), инженер‑механик. Техник ф. д‑ры (2001), проф. (2007). ӨАИ‑ны тамамлағандан һуң (1981) 1983 й. тиклем һәм 2005 й. алып шунда уҡ эшләй. 1987 й. башлап БАХИ‑ның өлкән ғилми хеҙм‑ре, 1988 й. — ӨАИ эргәһендәге “Искра” Махсус электр технологияһы конструкторлыҡ‑технология...
ЫСЫН ҮҘГӘРЕҮСӘНДӘРҘЕҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ ТЕОРИЯҺЫ
ЫСЫН ҮҘГӘРЕҮСӘНДӘРҘЕҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ ТЕОРИЯҺЫ, өйрәнеү объекттары булып функциялар, уларҙың сығарылмалары һәм интегралдары һ.б. торған математика бүлеге. Функцияларҙы (гармоник һәм субгармоник, дифференциацияланыусы һәм дифференциацияланмаусы, интегралланыусы һ.б.) тикшереү; функциональ эҙмә‑эҙлелектәрҙең...
ЭКОЛОГИК ХӘҮЕФҺЕҘЛЕК
ЭКОЛОГИК ХӘҮЕФҺЕҘЛЕК, 1) тәбиғи мөхиттең һәм кеше ғүмере өсөн мөһим мәнфәғәттәрҙең хужалыҡ һ.б. эшмәкәрлектең кире йоғонтоһонан, тәбиғи һәм техноген характерҙағы ғәҙәттән тыш хәлдәрҙән, уларҙың эҙемтәләренән һаҡланған булыуы; 2) Ерҙәге экологик балансты тәьмин итеүгә йүнәлтелгән сәйәси, хоҡуҡи, иҡт.,...
ЭКСПЕРТ СИСТЕМА
ЭКСПЕРТ СИСТЕМА, эшмәкәрлектең билдәле бер өлкәһендә ҡулланыусыға ҡарар ҡабул итеү мөмкинлеген биргән белешмә характерҙағы ғәмәли программалар пакеты. Э.с. нигеҙендә мәсьәләләрҙе сисеүҙең эвристик принцибы ята. Нейрокомпьютер һәм нейроселтәр технологиялары альтернатив йүнәлеш булып тора, унда белемдең...
ЭКСТРАПОЛЯЦИЯ
ЭКСТРАПОЛЯЦИЯ, экстра ‑полировкалау (лат. extra — юғары сифатлы, тыш һәм polio — һыйпайым, төҙәтәм, үҙгәртәм), функцияның бирелгән функциялар класында уның билдәләнеү өлкәһе ситендәге дауамы, аппроксимация төрө, интерполяцияның ҡапма‑ҡаршыһы. Техникала һәм иҡтисадта — ҡыҫҡа ваҡытлы прогноз, статистикала...
ЭЛЕКТР ДВИГАТЕЛЕ
ЭЛЕКТР ДВИГАТЕЛЕ, электр энергияһын механик энергияға үҙгәрткән электр машиналары. Сәнәғәттә һәм көнкүрештә үҙгәреүсән ток Э.д. киң таралған. Башҡортостанда Э.д. Өфө агрегат производство берекмәһе һәм “Автоприбор” ЯСЙ (ҡара: “Автокомплект”) тарафынан сығарыла. ӨАПБ‑ла 20 б. 50‑се йй. — самолёттар өсөн...
ЭЛЕКТР МАШИНАЛАРЫ
ЭЛЕКТР МАШИНАЛАРЫ, механик энергияны — электр энергияһына (электр машинаһы генераторҙары) йәки электр энергияһын — механик энергияға (электр двигателдәре), ш. уҡ электр энергияһының бер төрөн икенсе төргә (трансформаторҙар, электр машинаһы үҙгәрткестәре һ.б.) үҙгәртә. Э.м. ҡайтмалылыҡ үҙсәнлеге бар...
ЭЛЕКТР СЕЛТӘРЕ
ЭЛЕКТР СЕЛТӘРЕ, бирелгән пр‑тие йәки терр‑я ҡулланыусыларын электр энергияһы м‑н тәьмин итеү системаһын барлыҡҡа килтергән электр энергияһы тапшырыу линиялары һәм трансформатор подстанциялары йыйылмаһы. Тәғәйенләнеше б‑са урындағы (көсөргәнеше 0,4; 6 һәм 10 кВ булған; ҡулланыусылар электр энергияһы...
