Список материалов
ҺАЙРАР ТУРҒАЙҘАР
ҺАЙРАР ТУРҒАЙҘАР, һайрар ҡоштар (Oscines), турғай һымаҡтар ярым отряды. 70‑тән ашыу ғаиләһе, яҡынса 4000 төрө билдәле, Антарктиданан тыш бөтә Ер шары буйлап таралған. Башҡортостанда 17 ғаиләгә (барҡылдаҡтар, ҡарғалар, ҡарлуғастар, себен турғайҙары, сәпсектәр, һабан турғайҙары һ.б.) ҡараған 300 төрө...
ҺАЙЫЛМЫШ УЙПАТЛЫҒЫ
ҺАЙЫЛМЫШ УЙПАТЛЫҒЫ, Волга‑Кама антеклизаһының беренсе дәрәжәле ҙур кире тектоник структураһы. Р.О.Хачатрян (1978) һ.б. тарафынан өйрәнелә. Һ.у. үтәнән‑үтә өҫкө кембрий алдынан алып палеозойға тиклем ултырмаларҙа күҙәтелә. Ситтәге платформалы уйпатлыҡтар тибына ҡарай, Мораҡ депрессияһы яғына асыла. Төньяҡ‑көнбайышҡа...
ҺАҠАЛТАЙ СӘСКӘ
ҺАҠАЛТАЙ СӘСКӘ (Epipogium), әшәлсә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. 2 төрө билдәле, Евразияла, Африканың тропик бүлкәтендә һәм Австралияла таралған. Башҡортостанда япраҡһыҙ Һ.с. үҫә. Күп йыллыҡ үлән, бейеклеге 5—25 см, ныҡ тарбаҡлы мәрйен һымаҡ тамырһабаҡлы. Һабағы мурт, һарғылт төҫтә, ҡыҙғылт...
ҺАҠЛАҒЫС
ҺАҠЛАҒЫС, эйәһен төрлө бәлә‑ҡазанан һаҡлаған, уңыш килтергән әйбер. Һ. итеп тылсым, бетеү, талисман, үҫемлектәр, ҡоралдың, кейемдең бер өлөшө һ.б. ҡулланылған. Шулай уҡ Һ. функцияһын тамғалар, исемдәр һәм, ҡағиҙә булараҡ, йолаларҙа (ҡара: Йола фольклоры) ҡулланылған арбауҙар, һамаҡлауҙар, доғалар, көйләүҙәр...
ҺАҠЛАҒЫС ҠАПЛАУҘАР
ҺАҠЛАҒЫС ҠАПЛАУҘАР, изделиеның махсус әҙерләнгән өҫкө йөҙөнә уны тышҡы факторҙар йоғонтоһонан һаҡлау өсөн һөртөлгән ҡаплаусы матдә ҡатламдары. Металл (металдар һәм уларҙың иретмәләре) һәм металл булмаған (органик — полимерлы, битумлы, ташкүмерле һ.б.; органик булмаған — быяла‑эмаль, керамик һ.б.; минераль...
ҺАҠЛАУ, Краснокама р‑нындағы ауыл
ҺАҠЛАУ, Краснокама р‑нындағы ауыл, Сауыҙбаш а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 45 км һәм Нефтекама т. юл ст. К.‑Көнб. табан 38 км алыҫлыҡта Исток й. (Кама й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 1306 кеше; 1920 — 1518; 1939 — 1283; 1959 — 607; 1989 — 455; 2002 — 398; 2010 — 388 кеше. Башҡорттар,...
ҺАҠЛЫҠ БАНКЫҺЫ
ҺАҠЛЫҠ БАНКЫҺЫ, ААЙ. Башҡортостан бүлексәһе (№8598) Өфөлә урынлашҡан. БР ҡалалары һәм райондарында бүлексәләре бар. Сит ил валютаһы һәм ҡиммәтле ҡағыҙҙар м‑н банк операцияларын (ҡара: Банкылар, Коммерция банкыһы); иҫәп‑хисап һәм касса аша хеҙмәтләндереүҙе; юридик һәм физик шәхестәрҙе кредитлауҙы; инкассацияны;...
ҺАҠМАР ЗОНАҺЫ
ҺАҠМАР ЗОНАҺЫ, Һаҡмар ҡалҡыуы, Һаҡмар аллохтон ы,2‑седәрәжәле тектоник структура; Уралдың иң ҡатмарлы структур зоналарының береһе. Көньяҡ Уралдың көнбайыш битләүендә, Йылайыр синклинорийының көньяҡ сигендә урынлашҡан. Көньяҡ‑көнсығышта Эбетин антиформаһы (Уралтау зонаһының көньяҡ структураһы) м‑н сикләнә....
ҺАҠМАР СОВХОЗЫНЫҢ 3‑СӨ ФЕРМАҺЫ АУЫЛЫ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл
ҺАҠМАР СОВХОЗЫНЫҢ 3‑СӨ ФЕРМАҺЫ АУЫЛЫ, Н а з а р, Ейәнсура р‑нындағы ауыл, Һаҡмар а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 79 км һәм Һарыҡташ т. юл ст. (Ырымбур өлк.) К.‑Көнc. табан 53 км алыҫлыҡта Бүжән й. (Ҡаҫмарт й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 624 кеше; 1920 — 608; 1939 — 247; 1959 —...
ҺАҠМАР ЯРУСЫ
ҺАҠМАР ЯРУСЫ, аҫҡы пермь бүлегенең аҫтан икенсе бүлексәһе. Әселе ярусында ята, әртә ярусы м‑н ҡаплана. В.Е.Руженцев тарафынан айырып күрһәтелә (1936). Стратотибы Ырымбур өлк. Кондуровка а. янындағы Һаҡмар й. уң ярында урынлашҡан, ҡалынлығы 900 м булған ҡомташ, мергель, эзбизташ ҡатламдарынан тора. Таҙтүбә...
ҺАҠМАР‑НАҘАРҒОЛ, Хәйбулла р‑нындағы ауыл
ҺАҠМАР‑НАҘАРҒОЛ, Һ а ҡ м а р б ү р е һ е, Хәйбулла р‑нындағы ауыл, Әбеш а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 51 км һәм Һары т. юл ст. (Ырымбур өлк.) Т.‑Көнб. табан 108 км алыҫлыҡта Һаҡмар й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. — 102 кеше; 1920 — 156; 1939 — 129; 1959 — 136; 1989 — 135; 2002 — 154; 2010...
ҺАҠМАР, Баймаҡ р‑нындағы ауыл
ҺАҠМАР, Ҡ а ҡ т у ғ а й, Баймаҡ р‑нындағы ауыл, Темәс а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 45 км һәм Сибай т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 85 км алыҫлыҡта Һаҡмар й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 20 кеше; 1959 — 523; 1989 — 470; 2002 — 475; 2010 — 472 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Башланғыс мәктәп (Түбә...
ҺАҠМАР, йылға
ҺАҠМАР, йылға, Урал й. уң ҡушылдығы. Уралтау һыртының көнсығыш битләүенән башлана. БР‑ҙың Баймаҡ, Йылайыр, Хәйбулла, Әбйәлил р‑ндары буйлап төньяҡ‑көнсығыштан көньяҡ‑көнбайышҡа ҡарай аға, артабан көнбайышҡа борола һәм Ырымбур өлк. буйлап аға, Урал й. (тамағынан 327 км алыҫлыҡта) ҡоя. Оҙонлоғо 760 км,...
ҺАҠМАР, персонаж
ҺАҠМАР, “Урал батыр” эпосы персонажы, Шүлгән м‑н Айһылыуҙың (Самрауҙың ҡыҙы) улы. Әсәһе Һ. атаһының хыянаты т‑да һөйләй һәм яуыз көстәр м‑н көрәштә ярҙам итер өсөн Урал батырға ебәрә. Һ. Иҙел, Нөгөш һәм Яйыҡ м‑н бергә ғәскәр башлығы булып китә. Дошманды еңгәс, Иҙелгә эйәреп, халыҡты һыу м‑н тәьмин итер...
ҺАҠСЫ‑ИМПЕРАТОР
ҺАҠСЫ‑ИМПЕРАТОР (Anax imperator), энәғараҡтар отрядының энәғараҡ һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған бөжәк. Европала, Африкала һәм Үҙәк Азияла таралған. Ҡанаттары үтә күренмәле, оҙонлоғо 50 мм тиклем. Күҙҙәре ҙур, зәңгәрһыу йәшел төҫтә. Күкрәге йәшел, йөйҙәрендә киң ҡара һыҙыҡтар бар. Ата бөжәктең ҡорһағы зәңгәр,...
ҺАЛДЫБАШ, йылға
ҺАЛДЫБАШ, йылға, Өфө й. һул ҡушылдығы. Силәбе өлк. Ҡаратау һыртының көньяҡ‑көнбайыш битләүенән башлана. Силәбе өлк., БР‑ҙың Нуриман һәм Иглин р‑ндары буйлап төньяҡ‑көнсығыштан көньяҡ‑көнбайышҡа, артабан Нуриман р‑ны буйлап төньяҡ‑көнбайышҡа ҡарай аға. Өфө й. (тамағынан 117 км алыҫлыҡта) ҡоя. Оҙонлоғо...
ҺАЛЙОТ
ҺАЛЙОТ, башҡ. ҡәбиләһе. Ҡатай ырыу-ҡәбилә берләшмәһе составына ингән. Тамғалары: Этник яҡтан Алтайҙа һәм Көньяҡ Себерҙә йәшәү осоронда төрки ҡәбиләләр йоғонтоһон кисергән “салджиут” монгол ҡәбиләһенә барып тоташа. Һ. формалашыуына ш. уҡ уларҙың 11—12 бб. ҡыпсаҡтар мөхитендә булыуы йоғонто яһаған. “Һалйот”...
ҺАЛЙОТ, башҡорт ҡәбиләһе
ҺАЛЙОТ (салъюһут, салъюгут, сальют), башҡорт ҡәбиләһе. Ҡатай ырыу‑ҡәбилә берләшмәһе составына ингән. Тамғалары: Этник яҡтан Алтайҙа һәм Көньяҡ Себерҙә йәшәү осоронда төрки ҡәбиләләр йоғонтоһон кисергән “һалйоғот” монгол ҡәбиләһенә барып тоташа. Шулай уҡ Һ. формалашыуына уларҙың 11—12 бб. ҡыпсаҡтар мөхитендә...
ҺАЛҠЫН КИЛЕШ УЛТЫРТЫУ АВТОМАТТАРЫ
ҺАЛҠЫН КИЛЕШ УЛТЫРТЫУ АВТОМАТТАРЫ, әйләнеш есеме тибындағы һәм ҡалын урыны булған стерженлы металл конструкция материалдарынан яһалған деталдәрҙе һалҡын килеш штамплау ысулдарын ҡулланып әҙерләү өсөн машиналар. Технологик тәғәйенләнеше б‑са Һ.к.у.а. бер позициялы (бер һәм ике һуҡмалы, ябай деталдәрҙе...
ҺАЛМА, традицион аҙыҡ
ҺАЛМА (дүрткел һалма, ҡыйыҡ һалма, шаҡмаҡ), башҡорт аш‑һыуында традицион аҙыҡ. Башҡорттар Һ. бойҙай, һирәгерәк арпа йәки арыш ононан һыуҙа (Башҡортостандың көньяҡ‑көнсығышында — һурпала) йомортҡа ҡушып баҫа. Йоҡа итеп йәйелгән ҡамырҙы ромб рәүешендә, көньяҡ һәм көньяҡ‑көнсығыш башҡорттарҙа квадратлап...
