Список материалов
ҺЫНАМЫШ
ҺЫНАМЫШ, фольклор жанры, тәбиғәт күренештәрен, үҫемлек үҙенсәлектәрен, хайуандарҙың, ҡоштарҙың, бөжәктәрҙең холҡон һауа торошо үҙгәреүенә бәйләп оҙайлы ваҡыт күҙәтеү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән юрау. Боронғо заманда Һ. метеорологик белемдең яҙылмаған йыйынтығы булып торған. Төҙөлөшө, форма билдәләре...
ҺЫН ҠАТЫУ АУЫРЫУЫ
ҺЫН ҠАТЫУ АУЫРЫУЫ, т е т а н у с, кеше һәм хайуандарҙың киҫкен инфекцион ауырыуы. Тыуҙырыусыһы — Clostridium tetani бациллалары (кешенең һәм үлән ашаусы хайуандарҙың эсәктәрендә йәшәгән шартлы патоген микроорганизм); физик һәм химик факторҙар тәьҫиренә тотороҡло споралар барлыҡҡа килтерә. Ауырыу анаэроб...
ҺЫЛА
ҺЫЛА (Stizostedion lucioperca), алабуға һымаҡтар отрядының алабуғалар ғаиләһенә ҡараған балыҡ. Европа һыу ятҡылыҡтарында йәшәй. Кәүҙә оҙонлоғо 130 см, ауырлығы 15 кг тиклем. Кәүҙәһе оҙонса, ян‑яҡтан ҡыҫылған, тәңкәһе ваҡ. Арҡаһы һәм башының өҫкө өлөшө йәшкелт һоро, ян‑яғы аҡһылыраҡ, көрән‑ҡара төҫтәге...
ҺЫҠТАУ
ҺЫҠТАУ, башҡорт йола фольклоры жанры, ерләү йолалары ваҡытында башҡарылған һамаҡлап илау. Яуыз көстәрҙе, ауырыуҙарҙы ҡыуыу, йәнде таҙартыр өсөн ҡулланылған һыҡтау магияһына, коллектив ритуаль илауҙарға барып тоташа. Һ. күсмә сакраль акт мәғәнәһенә эйә, тәңреләр м‑н аралашыу ысулы итеп ҡабул ителә. Боронғо...
ҺЫЙЫРТЕЛ
ҺЫЙЫРТЕЛ (Serratula), астра һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 70 төрө билдәле, тропик булмаған Евразияла һәм Төньяҡ Африкала таралған. Башҡортостанда 4 төрө үҫә. Күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары төҙ, шырт төклө йәки яланғас тиерлек, бейеклеге 60—150 см тиклем. Япраҡтары сиратлы, ҡыйғас...
ҺЫЙЫРСЫЛЫҠ
ҺЫЙЫРСЫЛЫҠ, 1) башҡорттарҙа традицион хужалыҡ системаһында төп шөғөл (ҡара: Хужалыҡ‑мәҙәни типтар). Көньяҡ Уралда Һ. неолит аҙ. барлыҡҡа килгән, был турала Дәүләкән, Ҡарабалыҡты, Мауыҙҙы, Мулла һ.б. тораларҙағы һыйыр малы һәм һарыҡ‑кәзә һөйәктәренең табылдыҡтары раҫлай. Энеолитта төбәктең тәбиғәт‑климат...
ҺЫЙЫРҒОЛАҠ
ҺЫЙЫРҒОЛАҠ (Verbascum), һаҫығүлән һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 300 төрө билдәле, Евразияның уртаса бүлкәтендә һәм Төньяҡ Африкала таралған. Башҡортостанда 5 төрө үҫә: австрия Һ., ҡара Һ., сатырлы Һ. һ.б. Ике йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары төҙ, япраҡлы, төклө, бейеклеге 30—150 см. Япраҡтары...
ҺЫҘҒЫ
ҺЫҘҒЫ (ҫыҫҡы), башҡорт ҡәбиләһе. Әйле ырыу‑ҡәбилә берләшмәһе составына инә. Тамғалары: ____ Этник яҡтан төрки ҡәбиләләрҙең көслө йоғонтоһон кисергән фин‑уғыр ҡәбиләләренә барып тоташа. 13—14 бб. Урал алдының көньяҡ‑көнбайышынан төньяҡҡа һәм төньяҡ‑көнсығышҡа күсенә. 16—17 бб. Урал аръяғында йәшәгән...
ҺЫҘА
ҺЫҘА, с а ғ ы л л ы ҡ, һөҙәк‑батынҡы төбө, яйлап һыу айырғыс аралыҡтарға күсеүсе ҡалҡыу битләүҙәре булған үҙән. Оҙонлоғо 100 м алып 30 км тиклем, тәрәнлеге 15 м тиклем, киңлеге 5 м алып 150 м тиклем. Ҡоро йәки ваҡытлы һыу ағымы булған Һ. айырыла. Битләүҙәре һәм төбө кәҫләнгән, ҡыуаҡлыҡ һәм урман м‑н...
ҺЫҒЫЛМАЛЫ ПРОИЗВОДСТВО СИСТЕМАЛАРЫ
ҺЫҒЫЛМАЛЫ ПРОИЗВОДСТВО СИСТЕМАЛАРЫ, автоматлаштырылған режимда эшләгән һәм бер идара итеү системаһы булған технологик һәм ярҙамсы ҡорамалдар йыйылмаһы. Һ.п.с. ойошторолоуы б‑са автоматлаштырылған һығылмалы линиялар, участкалар һәм цехтар айырыла. Һ.п.с. составына һығылмалы производство модулдәре (тейешле...
ҺЫҒЫЛМАЛЫ ИНДУКТОР
ҺЫҒЫЛМАЛЫ ИНДУКТОР, ҡатмарлы формалағы ҙур габаритлы изделиеларҙы индукцион ысул м‑н йылытыр өсөн тәғәйенләнгән ҡоролма. Йылылыҡ үткәрмәгән көплөк эсендәге ток үткәргес м‑н уратып алынған, тышҡы диам. 25—30 мм, оҙонлоғо 10—25 м булған гофрировкалы шлангынан ғибәрәт; үткән ток йышлығының диапазоны 50—10000...
ҺҮҘЬЯҺАЛЫШ
ҺҮҘЬЯҺАЛЫШ, 1) телгә хас булған махсус саралар ярҙамында яңы һүҙҙәр яһалыу процесы; 2) телдең һүҙ яһалыу системаһын өйрәнгән грамматика бүлеге. Һ. өйрәнеү объекты булып яһалма һүҙҙәр (дериваттар) тора; Һ. сиктәрендә яһалма һүҙҙәрҙең һүҙ яһаусы саралары һәм мәғәнәләре, һүҙ яһау структураһы һәм типтары...
ҺҮҘЛЕКТӘР
ҺҮҘЛЕКТӘР, билдәле тәртиптә урынлашҡан, төрлө характерҙағы тасуирлауҙар бирелгән (Һ. тибына ярашлы) һүҙҙәр (йәки һүҙ өлөштәре, һүҙ формалары, һүҙбәйләнештәр һ.б.) йыйылмаһы. Мәғлүмәти, коммуникатив, норматив һ.б. соц. функциялар үтәй; йәмғиәттең бирелгән үҫеш этабындағы белемен сағылдыра.
Һ. тасуирланған...
ҺҮҘ ТӨРКӨМДӘРЕ
ҺҮҘ ТӨРКӨМДӘРЕ, һүҙҙәрҙең абстрактлаштырылған грамматик мәғәнәһе, морфологик категорияларының составы һәм үҙенсәлектәре, һөйләм составында синтаксик функциялары м‑н айырылған лексик‑грамматик төркөмө. Һ.т. классификациялағанда реаль ысынбарлыҡтың предмет һәм күренештәрен сағылдыра алыу һәләте; грамматик...
ҺУТЛЫ МАЛ АҘЫҠТАРЫ
ҺУТЛЫ МАЛ АҘЫҠТАРЫ, ҡатнашмалы һыу миҡдары юғары булған (40%‑тан ашыу) мал аҙыҡтары. Һ.м.а. йәшел мал аҙығы, тамыраҙыҡтар, бүлбеаҙыҡтар, ҡауын‑ҡарбуз культуралары, силос, сенаж инә. 1 кг Һ.м.а. туҡлыҡлылығы — 0,10—0,34 мал аҙығы берәмеге, ҡоро матдәһе еңел үҙләштерелеүсе углеводтарға (крахмал, шәкәр)...
ҺУНДАР
ҺУНДАР, 2—4 бб. Көньяҡ Урал яны, Урал аръяғы далаларында, Урта Азияның көнбайыш райондарында барлыҡҡа килгән төрки ҡәбиләләр берләшмәһе. Һ. нигеҙен хунну монгол ҡәбиләһенең төньяҡ тармағы тәшкил итә. Шулай уҡ уларҙың барлыҡҡа килеүендә массагеттар, саҡтар, сарматтар, уғырҙар һ.б. күсмә ҡәбиләләр (ҡара:...
ҺУНАРШИН Әүәл Хажи улы
ҺУНАРШИН Әүәл Хажи улы [28.10. 1911, Пермь губ. Красноуфимск өйәҙе Билән а. (БР‑ҙың Балаҡатай р‑ны) — 6.1.1995, Өфө], хужалыҡ эшмәкәре. Соц. Хеҙмәт Геройы (1971), РСФСР‑ҙың атҡ. төҙөүсеһе (1966), газ сәнәғәте отличнигы (1965). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. ӨНИ‑не тамамлаған (1970). 1935—41 йй. Өфө нефть...
ҺУНАРСЫЛЫҠ ХУЖАЛЫҒЫ
ҺУНАРСЫЛЫҠ ХУЖАЛЫҒЫ, тәбиғәтте файҙаланыуҙың һунар итеү хайуандарын һәм улар йәшәгән мөхитте (һунарсылыҡ биләмәләрен) дөйөм хоҡуҡи, иҡт. һәм фәнни‑техник нигеҙҙә тотороҡло файҙаланыуҙы, һаҡлауҙы һәм тергеҙеүҙе тәьмин иткән тармағы. БР урман хужалығының Һунарсылар һәм балыҡсылар ассоциацияһына беркетелгән...
ҺУНАРСЫЛАР ҺӘМ БАЛЫҠСЫЛАР ЙӘМҒИӘТТӘРЕ СОЮЗЫ
ҺУНАРСЫЛАР ҺӘМ БАЛЫҠСЫЛАР ЙӘМҒИӘТТӘРЕ СОЮЗЫ, БР‑ҙың йәмәғәт ойошмаһы. 1945 й. Башҡ‑н һунарсылар һәм балыҡсылар ирекле йәмғиәте булараҡ ойошторола, 1958 й. алып “Росохотрыболовсоюз” Башҡ‑н респ. һунарсылар һәм балыҡсылар йәмғиәте, 1991 й. — БАССР‑ҙың Һунарсылар һәм балыҡсылар йәмғиәттәре союзы. 1988...
ҺУНАР ЙӘНЛЕКТӘРЕ
ҺУНАР ЙӘНЛЕКТӘРЕ, балыҡсылыҡ һәм һунар объекттарына индерелгән төрҙәр. Кәсеп һунары хужалыҡ, спорт, фәнни һәм мәҙәни маҡсаттарҙа алып барыла. Һ.й. — экосистемаларҙың мөһим компоненттары, ауыл хужалығы һәм урман культуралары ҡоротҡостары һанын туҡтатып тороуҙа ҡатнаша; ите, ҡиммәтле тиреһе, майы, туң...
