Список материалов
ХИУА ПОХОДЫ
ХИУА ПОХОДЫ (1839—40), Рәсәйҙең Урта Азияла дәүләт һәм иҡт. мәнфәғәтен яҡлау маҡсатында рус ғәскәрҙәренең Хиуа ханлығына ҡаршы хәрби хәрәкәттәре. Ырымбур айырым корпусы көстәре тарафынан алып барыла. 1839 й. 14—17 нояб. Ырымбурҙан Хиуаға табан ген.-адъютант В.А. Перовский етәкс. составына 1-се (2 рота),...
ХИХЛУХА Лев Васильевич
ХИХЛУХА Лев Васильевич (6.12. 1937, БАССР-ҙың Туймазы р-ны Туймазы эшселәр ҡсб, хәҙ. Туймазы ҡ.), архитектор. Рәсәй архитектура һәм төҙөлөш фәндәре акад. тулы хоҡуҡлы ағзаһы (1994). РСФСР-ҙың (1989) һәм БР-ҙың (1994) атҡ. архитекторы, РФ-тың почётлы төҙөүсеһе (1998) һәм архитекторы (2002). Архитекторҙар...
ХЛАДОНДАР, ҡара: Фторорганик берләшмәләр
ХЛАДОНДАР, ҡара: Фторорганик берләшмәләр.
ХЛАМИДИОЗ
ХЛАМИДИОЗ, башлыса бәүел-енес системаһын зарарлаған урогениталь инфекцион ауырыу.
Тыуҙырыусылары — Chlamydia заты микроорганизмдары: C. trachomatis, C. pneumoniaе, C. рsittaci. Көнкүрештә тығыҙ аралашыу һәм енси бәйләнеш ваҡытында инфицирланған кешеләрҙән, яралғыға ҡарын эсендә йоға. Ауырыуҙың таралып...
ХЛЕБНИКОВА Татьяна Дмитриевна
ХЛЕБНИКОВА Татьяна Дмитриевна (8.1.1961, Өфө), биотехнолог. Химия ф. д-ры (2001), проф. (2010). ӨНИ-не тамамлағандан һуң (1983) шунда уҡ эшләй: 2002 й. алып юғары уҡыу йортона тиклемге белем биреү үҙәге дир. урынбаҫары, 2015 й. башлап директоры. Фәнни хеҙмәттәре 1,3-дигетероциклоалкандарҙы синтезлау...
ХЛЕБОДАРОВКА МӘМЕРЙӘҺЕ
ХЛЕБОДАРОВКА МӘМЕРЙӘҺЕ, П о д а р о ч н ы й. Мәләүез р-ны Хлебодаровка а. көнсығышҡа табан 2 км алыҫлыҡта Баш Алатау һыртының көнбайыш битләүендә урынлашҡан. Карст мәмерйәһе, урта карбон эзбизташтарында барлыҡҡа килгән. Рәшәткә тибындағы лабиринт булдырған төньяҡ, төньяҡ-көнбайыш, көнсығыш һәм төньяҡ-көнсығыш...
ХЛЕБОДАРОВКА, Мәләүез р-нындағы ауыл
ХЛЕБОДАРОВКА, Мәләүез р-нындағы ауыл, Александровка а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Мәләүез т. юл ст. Т.-Көнс. табан 34 км алыҫлыҡта Үсҡаныш й. (Нөгөш й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 617 кеше; 1920 — 1163; 1939 — 347; 1959 — 808; 1989 — 414; 2002 — 350; 2010 — 253 кеше. Урыҫтар йәшәй...
ХЛЁСКИН Николай Артемьевич
ХЛЁСКИН Николай Артемьевич (1891, Өфө губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе Богоявленск а., хәҙ. БР‑ҙың Ғафури р‑ны Красноусол а. — 9.8.1960, Өфө), химик. 1911—19 йй. Мәскәү юғары техник уч‑щеһында уҡыған. 1915—17 йй. Рәсәй Ҡыҙыл Тәре йәмғиәтендә (Мәскәү) противогаздар етештереү оҫтаханалары һәм складтары мөдире,...
ХЛЁСТКИН Рудольф Николаевич
ХЛЁСТКИН Рудольф Николаевич [27.6.1939, БАССР-ҙың Воскресенск р-ны ш. уҡ исемле а. (БР-ҙың Мәләүез р-ны) — 19.4.2011, Өфө], химик-технолог. Техник ф. д-ры (1983), проф. (1984). БР-ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1998), СССР-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1983), СССР-ҙың нефть эшкәртеү һәм нефтехимия сәнәғәте...
ХЛОПИН Иван Никитович
ХЛОПИН Иван Никитович [3.12. 1929, БАССР-ҙың Өфө кантоны Түб. Ләмәҙ а. (БР-ҙың Иглин р-ны) — 28.2.2013, Үрге Өпәле ҡ.], Соц. Хеҙмәт Геройы (1971). 1951 й. алып Үрге Өпәле ҡ. эшләй: 1954 й. башлап Өпәле никель комб-тында шахта мейестәренә тейәүсе, 1961—80 йй. звено етәксеһе. Х. етәкс. 8-се биш йыллыҡ...
ХЛОР
ХЛОР (Chlorum), Сl, Д.И.Менделеев периодик системаһының VII төркөм химик элементы, галогендарға ҡарай. 2 тотороҡло һәм 7 радиоактив изотобы бар. Минералдар (галит, карналлит, сильвин, сильвинит, бишофит һ.б.), метеориттарҙағы тимер хлориды, Донъя океанында һәм ер
аҫты тоҙло һыуҙарында хлорид-ион рәүешендә,...
ХЛОРАМИНДАР
ХЛОРАМИНДАР, молекулаларында N—Cl бәйләнеше булған берләшмәләр. Улар эсенә аммиактың(дөйөм формулаһы NH3-xClx, бында x=1—3; органик булмаған Х.), аминдарҙың(RNHCl йәки RNCl2, бында R – органик ҡалдыҡ; органик Х.), карбон һәм сульфокислоталар амидтарының (дөйөм формулалары ярашлы рәүештә RCONHCl , RSONHCl...
ХЛОРИТ
ХЛОРИТ (гр. chlōros — йәшел), ҡатлаулы структуралы магний һәм тимерҙең һыулы метаалюмосиликаттарының минералдар төркөмө (Mg,Al,Fe)[(Si,Al)O](OH). Тәртипкә килтерелгән ҡатнаш ҡатлаулы ҡатламдарҙан тора: Х.-монтмориллонит, -вермикулит һ.б. Fe3+ миҡдары б-са окисланмаған (ортохлорит) һәм окисланған (лептохлорит)...
ХЛОРИТОИД
ХЛОРИТОИД, утрау силикаттары ярым класы минералы, (Fe2+,Mg,Mn)2• •(Al,Fe3+) Al3О2[SiO4]2(OH). Составы үҙгәреүсән, ғәҙәттә Fe2+ — Mg, Mn; Аl — Fe3+ алмашына. Төрҙәре: оттрелит (марганец миҡдары юғары була), мавинит, сисмондин. Кристалдары пластинка формаһында, табаҡлы, ҡыҫҡа бағана һымаҡ. Агрегаттары...
ХЛОРОРГАНИК БЕРЛӘШМӘЛӘР
ХЛОРОРГАНИК БЕРЛӘШМӘЛӘР, хлор атомы углерод атомы м-н туранан-тура (хлоруглеводородтар, ҡара: Галоген‑углеводородтар) йәки азот (органик хлораминдар, хлоримидтар), кремний (хлорсиландар, оксафен, силафен), фосфор (органик хлорфосфаттар, -тиофосфаттар, -фосфиндар) атомдары аша берләшкән органик берләшмәләр....
ХЛЫБОВ Виктор Петрович
ХЛЫБОВ Виктор Петрович (13.5. 1947, Өфө), сценограф. РФ-тың атҡ. мәҙәниәт хеҙм-ре (2007), БР-ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (1998). 1964 й. алып БДОБТ-ла, 1968 й. — М.Шкетан ис. Мари драма театрында бутафор әҙерләүсе, 1970 й. башлап Мари АССР-ының Урыҫ драма театрында (икеһе лә — Йошкар-Ола), 1972—74 йй....
ХЛЫЗОВ Фёдор Васильевич
ХЛЫЗОВ Фёдор Васильевич [7.1. 1926, БАССР-ҙың Мәсәғүт кантоны Ярославка а. (БР-ҙың Дыуан р-ны) — 12.9.1999, Златоуст ҡ.], Соц. Хеҙмәт Геройы (1971). 1942 й. алып 4-се һөнәрселек уч-щеһында (Златоуст) производствоға өйрәтеү мастеры, 1943—44 йй. 17-се машина-юл станцияһында (Каган ҡ.) токарь. 1952—90...
ХМЕЛЁВ Анатолий Павлович
ХМЕЛЁВ Анатолий Павлович (12.3. 1937, БАССР-ҙың Ҡалтасы р-ны Күтәрем а.), тау инженеры. БР-ҙың атҡ. шахтёры (1994). Свердловск тау ин-тын тамамлағандан һуң (1959) Гай тау-байыҡтырыу комб-тында (Ырымбур өлк.) эшләй: участка нач., карьерҙың техник етәксеһе, рудниктың баш инженеры, тау эштәре б-са баш...
ХМЕЛЁВКА, ауыл
ХМЕЛЁВКА, ауыл, 1986 й. алып Нефтекама ҡ. составына инә, Әмзә а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.-Көнс. 40 км һәм Әмзәт. юлст. Т. табан 18 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. – 356 кеше; 1939 — 330; 1959 — 317; 1989 — 107; 2002 — 63; 2010 — 46 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002).
Ауылға 1897 й. Бөрө өйәҙендә нигеҙ...
ХОВАНСКИЙ Пётр Иванович
ХОВАНСКИЙ Пётр (Меньшой) Иванович (1648—1716), кенәз, хәрби эшмәкәр. Баяр (1677). Полк воеводаһы. С.Т.Разин етәкс. 1670—71 йй. ихтилалды, 1705—06 йй. Әстерхан ихтилалын, К.А.Булавин етәкс. 1707—09 йй. ихтилалды, башҡорт ихтилалын (1704—11) баҫтырыуҙа ҡатнашыусы. 1672—73 йй. Сембер воеводаһы, 1682 й....
