Список материалов
МЕТАЛЛОГЕНИЯ
МЕТАЛЛОГЕНИЯ, ваҡыт һәм арауыҡ эсендә файҙалы ҡаҙылмаларҙың барлыҡҡа килеүен һәм урынлашыу законлыҡтарын өйрәнгән геология бүлеге. Дөйөм һәм төбәк (боронғо платформалар, йыйырсыҡлы өлкәләр, ҡуҙғалыусан бүлкәттәр үҫешенең башланғыс этаптары һ.б.), экзоген һәм эндоген (файҙалы ҡаҙылмаларҙың һәм геол....
МЕТАЛЛ ЭШКӘРТЕҮ
МЕТАЛЛ ЭШКӘРТЕҮ, металдарҙы әҙер изделие килеп сыҡҡанға тиклем эшкәртеү һәм яңынан эшкәртеү ысулдары. Эшкәртелә торған металға тәьҫир итеү төрөнә ҡарап металдарҙы термик эшкәртеү, металдарҙы баҫым ярҙамында эшкәртеү, ҡойоу, иретеп йәбештереү һәм паять итеү, металдарҙы ҡырып эшкәртеү, электрофизик‑химик...
МЕТАЛЛ ТӨҘӨЛӨШӨ
МЕТАЛЛ ТӨҘӨЛӨШӨ, айырым кристаллиттарҙың кристалл рәшәткәһе ориентацияларының өлгө күсәрҙәренә ҡарата законлы рәүештә бүленеүе. М.т. аксиаль, конус һәм сикләнгән төрҙәрен айыралар. Поликристаллы өлгөлә бер кристалл ориентацияһы күберәк булған осраҡта анизотропия барлыҡҡа килә (ҡара: Анизотроп материалдар)....
МЕТАЛЛ ҠЫРҠЫУ СТАНОГЫ
МЕТАЛЛ ҠЫРҠЫУ СТАНОГЫ, әҙерләмәләрҙе металл ҡырҡҡыс инструмент ярҙамында юныу юлы м‑н үлсәмләп эшкәртеү машинаһы. Эшкәртеү, ҡулланылған ҡырҡҡыс инструменттың төрө б‑са ҡырыу, быраулау һәм ҡырғыс, шымартыу һәм еренә еткереп шымартыу, ҡатнаш, теш һәм һырҙарҙы эшкәртеү, фрезерлау, юныу, соҡоу һәм һуҙыу,...
МЕТАЛЛ ҠЫРҠҠЫС ИНСТРУМЕНТТАР
МЕТАЛЛ ҠЫРҠҠЫС ИНСТРУМЕНТТАР, әҙер деталь йәки ярымфабрикат алыу өсөн материалдың бер өлөшөн юнысҡы рәүешендә алып ташлап, эшкәртелә торған әҙерләмәнең формаһын һәм үлсәмдәрен үҙгәртеү өсөн производство ҡоралдары. Машина (соҡоғос, зенкер, метчик, плашка, һуҙыу, развёртка, ҡырҡҡыс, бырау, фреза, шевер...
МЕТАЛЛ КОНСТРУКЦИЯЛАР ҺӘМ ИЗДЕЛИЕЛАР СӘНӘҒӘТЕ
МЕТАЛЛ КОНСТРУКЦИЯЛАР ҺӘМ ИЗДЕЛИЕЛАР СӘНӘҒӘТЕ, ҡорос һәм алюмин төҙөлөш конструкциялары (ҡара: Металл конструкциялар); контейнерлы һәм йыйылмалы- һүтелмәле биналар һәм йорттар; етештереүгә ҡағылышлы (төҙөлөш металл изделиелары, а.х. һәм йәшелсә баҡсалары өсөн ҡорамалдар, металл транспорт тараһы, ҡара...
МЕТАЛЛ КОНСТРУКЦИЯЛАР
МЕТАЛЛ КОНСТРУКЦИЯЛАР, металдарҙан (формалы һәм табаҡлы) яһалған терәк һәм кәртәләй торған төҙөлөш конструкциялары. Файҙаланылған материалдарына ҡарап — ҡорос һәм еңел иретмәләрҙән яһалған, элементтары үҙ‑ара болттар м‑н тоташтырылған, беркетелгән, иретеп йәбештерелгәндәргә айыралар. М.к. өҫтөнлөктәре:...
МЕТАЛЛ КОМПЛЕКСЛЫ КАТАЛИЗ
МЕТАЛЛ КОМПЛЕКСЛЫ КАТАЛИЗ, металдарҙың комплекслы берләшмәләре м‑н катализ (башлыса, күсемле). Металл комплекстар м‑н субстрат молекулалар комплексын барлыҡҡа килтерә, координация өлкәһендә улар йоғонто яһаған өлөшсәләр м‑н яҡын була. Үҙәк атом катализаторы булған субстрат молекулаларҙың комплексы барлыҡҡа...
МЕТАЛЛ БУЛМАҒАН ФАЙҘАЛЫ ҠАҘЫЛМАЛАР
МЕТАЛЛ БУЛМАҒАН ФАЙҘАЛЫ ҠАҘЫЛМАЛАР, тәбиғи рәүештә йәки эшкәртелгәндән һуң сәнәғәттә һәм төҙөлөштә, шулай уҡ уларҙан металл булмаған элементтар йәки уларҙың берләшмәләрен алыу өсөн ҡулланылған мәғдән булмаған файҙалы ҡаҙылмалар, янмай торған ҡаты тау тоҡомдары һәм минералдар. Металл һәм металл булмаған...
МЕТАЛДАРҘЫҢ ҮТӘ ҺЫҒЫЛМАЛЫЛЫҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ИНСТИТУТЫ
МЕТАЛДАРҘЫҢ ҮТӘ ҺЫҒЫЛМАЛЫЛЫҒЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ИНСТИТУТЫ, РФА учреждениеһы, 1985 й. Өфөлә “Тантал” махсус конструкторлыҡ-технология бюроһы һәм ӨАИ‑ның дөйөм технология һәм металдар ғилеме каф. базаһында СССР ФА‑ның (1991 й. алып РФА) М.ү.һ.п.и. булараҡ ойошторола, 2007 й. хәҙ. исемен ала. Эшмәкәрлегенең...
МЕТАЛДАРҘЫ ЮҒАРЫ ЭНЕРГИЯ МЕНӘН ЭШКӘРТЕҮ
МЕТАЛДАРҘЫ ЮҒАРЫ ЭНЕРГИЯ МЕНӘН ЭШКӘРТЕҮ, металдарҙың файҙаланыу үҙенсәлектәрен яҡшыртыу өсөн уларға концентрациялы энергия ағымдары м‑н тәьҫир итеү. Вакуум ҡулайламаларын, лазер техникаһын һ.б. махсус ҡорамалдарҙы файҙаланып башҡарыла. М.ю.э.м.э. төп ысулдары: металдарға лазер нурланышы, электр тогының...
МЕТАЛДАРҘЫ ЭРОЗИОН‑ХИМИК ЭШКӘРТЕҮ
МЕТАЛДАРҘЫ ЭРОЗИОН‑ХИМИК ЭШКӘРТЕҮ, эшкәртелеү зонаһында ҡалған материалды бөтөрөүгә йүнәлтелгән комплекслы физик‑химик тәьҫир. Электродлы инструмент һәм сәғәт м‑н программалаштырылған идара итеү системаһы булған махсус станоктарҙа башҡарыла. Эшкәртеүҙең электрохимик (анодта эретеү) һәм электроэрозион...
МЕТАЛДАРҘЫ ТЕРМИК ЭШКӘРТЕҮ
МЕТАЛДАРҘЫ ТЕРМИК ЭШКӘРТЕҮ, металл һәм иретмәләрҙең структураһын һәм үҙенсәлектәрен бирелгән йүнәлештә үҙгәртеү өсөн уларға йылылыҡ ярҙамында тәьҫир итеү; материалдарҙы термик ысул менән эшкәртеүҙең бер төрө. Металдың технологик үҙенсәлектәрен (баҫым, ҡырҡыу һ.б. ярҙамында эшкәртеү) яҡшыртыу өсөн —...
МЕТАЛДАРҘЫ БАҪЫМ ЯРҘАМЫНДА ЭШКӘРТЕҮ
МЕТАЛДАРҘЫ БАҪЫМ ЯРҘАМЫНДА ЭШКӘРТЕҮ, металл эшкәртеүҙең изделиелар яһағанда әҙерләмәләрҙе пластик юл м‑н формалаштырыуҙа ҡулланылған технологик процестары. М.б.я.э. металлургияла (һуҙыу, преслау, прокатлау) һәм машиналар эшләүҙә (сүкеү, штамплау, формалау) ҡулланылған төрҙәрен айыралар. М.б.я.э. һөҙөмтәһендә...
МЕСРОПЯН Арсен Владимирович
МЕСРОПЯН Арсен Владимирович (11.5.1974, Өфө), инженер‑механик. БР ФА проф. (2016), техник ф. д‑ры (2010). ӨДАТУ‑ны (1996), РФ Хөкүмәте эргәһендәге Халыҡ хужалығы акад. (2008, Мәскәү) тамамлаған. 1999 й. алып ӨДАТУ‑ла эшләй (2011 й. башлап Ғилми‑тикшеренеү эштәре идаралығы нач.). Фәнни эшмәкәрлеге осоу...
МЕСАРОШ Дьюла
МЕСАРОШ Дьюла (28.3.1883, Сакч ҡ., Австро-Венгрия — 1957, Нью-Йорк ҡ., АҠШ), этнограф, шәрҡиәтсе, фольклорсы. Будапешт ун‑тын тамамлаған. Төрки-татар филол. д‑ры (1909). Фәнни эшмәкәрлеге Урал-Волга буйы халыҡтарының, ш. иҫ. башҡорттарҙың, фольклорын, телен һәм этнографияһын өйрәнеүгә арналған. Башҡорттар...
МЕРТВАГО Дмитрий Борисович
МЕРТВАГО Дмитрий Борисович (5.8.1760, Сембер губ. Троицк а. — 23.6.1824, Мәскәү), дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, тыуған яҡты өйрәнеүсе. Дворяндарҙан. 1787—96 йй. Өфө наместниклыҡ башҡармаһы советнигы. 1789 й. М. инициативаһы м‑н Өфөлә Өфө мосолмандар диниә назараты асыла (ҡара: Рәсәй мосолмандарының Үҙәк...
МЕРКУРИЙ, планета
МЕРКУРИЙ, алыҫлығы б‑са Ҡояшҡа яҡын торған беренсе планета. М. орбитаһы ныҡ һуҙылған (эксцентриситеты 0,2056), шуға күрә уның Ҡояштан алыҫлығы 46 млн алып 70 млн км тиклем үҙгәрә (уртаса ҡиммәте 57,91 млн км, йәки 0,39 а.б.). Сидерик әйләнеү периоды 87,97 тәүлек. Күсәре тирәләй әйләнеү периоды 58,65...
МЕРКАПТАНҺЫҘЛАШТЫРЫУ
МЕРКАПТАНҺЫҘЛАШТЫРЫУ н е ф т ь д и с т и л л я т т а р ы н, шыйығайтылған газды, бензин һәм кәрәсин фракцияларын меркаптандарҙан һайлап таҙартыу; яғыулыҡты көкөрттән таҙартыуҙың бер ысулы. Был процесты 40—80°С т‑рала, һелтеләрҙең һыуҙағы иретмәһендә кислород ҡатнашлығында үткәрәләр. Һыуҙа насар ирегән...
МЕРКАПТАНДАР
МЕРКАПТАНДАР, т и о л д а р, т и о с п и р т т а р, спирттарҙың дөйөм формулалары RSH (R — углеводородлы радикал) булған көкөртлө аналогтары. Тәбиғәттә аҡһымдар серегәндә барлыҡҡа килгән продукттарҙа осрай. Үҫемлек (яңы туралған һуғанда пропил‑М.) һәм йәнлек (һаҫыҡ бурһыҡтың бүлендектәрендә бутил‑М.)...
