Список материалов
ХАЛИҠОВ Мөхәмәтсабир Абдулхалиҡ улы
ХАЛИҠОВ Мөхәмәтсабир Абдулхалиҡ улы, С а б и р х ә ҙ р ә т [1854, Ырымбур губ. Стәрлетамаҡ өйәҙе Кесе Табын улусы (БР-ҙың Ғафури р-ны) Оло Үтәш а. — 1931, БАССР-ҙың Ғафури р-ны Сәйетбаба а.], дин әһеле, мәғрифәтсе. Тыуған ауылында мәҙрәсә тамамлаған, Ҡарғалы мәҙрәсәләренең береһендә уҡыған. 1904 й....
ФИКҺ
ФИКҺ (ғәр. — төшөнөү), Ҡөрьән һәм Сөннәне файҙаланыу принциптарын, уларҙың һығымталарын мосолмандар тормошонда ҡулланырлыҡ итеп асып биргән мосолман хоҡуҡиәте. 7 б. аҙ. формалаша. 9 б. уртаһына Ф. мәктәптәре (мәҙһәбтәр) барлыҡҡа килә: мәлики, хәнбәли, хәнифи (ҡара: Хәнифиҙәр), шәфиғи. Ф. сығанаҡтары:...
ФЕТИШИЗМ
ФЕТИШИЗМ (фр. feјtichе – табыныу әйбере, талисман), ҡөҙрәтле көсө бар тип һаналған матди әйберҙәргә (фетиштарға) табыныу. Диндең иртә формаларына хас. Фетиш төрҙәре: таштар, ағас киҫәктәре һәм уларҙан эшләнгән һындар; хайуандың кәүҙә өлөштәре, һынташтар һ.б. Ҡайһы бер халыҡтарҙа фетиштарға рәхмәт әйтеү,...
УЧАЛЫ ЙӘМИҒ МӘСЕТЕ
УЧАЛЫ ЙӘМИҒ МӘСЕТЕ, 1994 й. Учалы ҡ. Мосолман дини ойошмаһы инициативаһы м‑н Учалы тау‑байыҡтырыу комбинаты, Учалы р‑ны пр‑тиелары һәм айырым кешеләрҙең хәйриә аҡсаһына төҙөлә. БР Диниә назараты ҡарамағында була. Мәсет 2 ҡатлы, ҡатмарлы планлы. Манараһы (көмбәҙе м‑н бергә бейеклеге — 27 м) бер яруслы,...
УН ИКЕ БАЙРАМ
УН ИКЕ БАЙРАМ, Иисус Христостың (8 Раббы байрамы) һәм Божья Матерҙың (4 Богородица байрамы) ерҙәге тормошо ваҡиғаларына арналған 12 иң мөһим (Пасха м‑н бер рәттән) православие байрамы. Дин хеҙмәте айырыуса тантаналығы м‑н айырыла; күсмәй торған (тәғәйен даталы) һәм күсә торған (датаһы Пасхаға бәйле)...
ТУШҠЫР МӘСЕТЕ
ТУШҠЫР МӘСЕТЕ, Себер даруғаһы Танып улусы Тушҡыр а. (хәҙ. БР‑ҙың Балтас р‑ны) 17 б. аҙ. төҙөлгән, тип фараз ителә, 1805 й. алып беренсе йәмиғ мәсете. Ырымбур мосолман диниә назараты ҡарамағында була. Мәсет ағастан, бер ҡатлы, тура дүртмөйөш рәүешендә, төньяғынан күтәрмәле һәм көньяҡтан михраблы (намаҙ...
ТРОИЦА СИРКӘҮЕ
ТРОИЦА СИРКӘҮЕ, С м о л е н с к с о б о р ы. Өфөлә урынлашҡан. 1586 й. Өфө кремле терр‑яһында 1584 й. Ҡазан Божья Матерь иконаһы хөрмәтенә төҙөлгән ағас сиркәү урынында нигеҙләнә, 1616 й. төҙөлә һәм Смоленск (Йәмиғ) сиркәүе булараҡ изгеләндерелә, 1799 й. алып Смоленск кафедраль соборы, 1842 й. Воскресение...
ТӘРЕ ЙӨРӨШТӘРЕ
ТӘРЕ ЙӨРӨШТӘРЕ, христиандарҙың (протестанттарҙан башҡа) дини йолаһы; руханиҙарҙың һәм диндарҙарҙың ҡорамдар, монастырҙар тирәләй, бер ҡорамдан икенсеһенә йәки берәй билдәләнгән урынға, тәреләр, иконалар һәм дини байраҡтар (ҡара: Православие) йәки статуялар (ҡара: Католицизм) һ.б. изге әйберҙәр күтәреп,...
ТАУЛЫҠАЙ МӘҘРӘСӘҺЕ
ТАУЛЫҠАЙ МӘҘРӘСӘҺЕ, “И м а н и с т и”, урта уҡыу йорто. 19 б. уртаһында Ырымбур губернаһы Орск өйәҙе Түб. Таулыҡай а. (хәҙ. БР‑ҙың Баймаҡ р‑ны) мәсет эргәһендә асыла. Ырымбур мосолман диниә назараты ҡарамағында була. Хәйриә аҡсаһына тотола. Уҡытыу‑тәрбиә эшенә мөҙәрис, мәсеттең имам‑хатибы етәкселек...
СУФЫЙСЫЛЫҠ
СУФЫЙСЫЛЫҠ, исламдағы мистик ағым. 8 б. аҙ. сөнниселектә барлыҡҡа килә, 10–12 бб. тулыһынса формалаша. Дини аскетизм таратыуға, рухи таҙарыныуға, Алланы интуитив һәм рухи яҡтан танып белеүгә өндәй. Ғилемгә эйә булыр өсөн мистик юл (тәриҡәт) аша үтергә кәрәк; үтә нескә тойғоло танып белеү (кәшеф) һәм...
СТӘРЛЕТАМАҠ ЙӘМИҒ МӘСЕТЕ
СТӘРЛЕТАМАҠ ЙӘМИҒ МӘСЕТЕ, С т ә р л е т а м а ҡ б е р е н с е й ә м и ғ м ә с е т е, 1823—25 йй. сауҙагәр Ғ.Ғ.Ибраевтың аҡсаһына 1823 й. янған ағас мәсет (1800 й. сауҙагәр Ш.Урманцев аҡсаһына һалынған) урынында төҙөлә. Бина таштан, манаралы. 1861 й. яна; тергеҙелә. Ырымбур мосолман диниә назараты...
СПАС СИРКӘҮЕ
СПАС СИРКӘҮЕ. Өфөлә урынлашҡан. 1824 й. рухани И.Г.Несмелов һәм мәхәлләселәрҙең аҡсаһына 1773 й. Пресвятая Богородица Благовещениеһы һәм 1779 й. Спас Нерукотворный хөрмәтенә ҡоролған, 1821 й. янған 2 ағас сиркәү урынында төҙөлә һәм 1844 й. изгеләндерелә. Бер көмбәҙле, 3 ярусы булған ике манаралы, 7...
СӨННИСЕЛЕК
СӨННИСЕЛЕК, исламдағы төп (шиғисылыҡ м‑н бер рәттән) йүнәлештәрҙең береһе. Мөхәммәт пәйғәмбәр вафат булғандан һуң 7 б. 2‑се ярт. барлыҡҡа килә, 10—11 бб. тулыһынса формалаша. С. эйәреүселәре тәүге дүрт хәлифәнең (Әбү Бәкер, Ғүмәр, Ғосман, Ғәли) идара итеүенең законлы булыуын таный, Ғәлиҙең айырым урын...
СОЛТАНАЙ АУЫЛЫ МӘҘРӘСӘҺЕ
СОЛТАНАЙ АУЫЛЫ МӘҘРӘСӘҺЕ, 19 б. 1‑се ярт. Пермь губернаһының Уҫы өйәҙе Солтанай а. (Пермь крайының Барҙы р‑ны) мәсете эргәһендә асыла, тип фараз ителә. Ырымбур мосолман диниә назараты ҡарамағында булған. Айырым шәхестәр аҡсаһына тотолған. Ир балалар ҡабул ителгән. Уҡыу программаһына дини предметтар...
СИРКӘҮҘӘР
СИРКӘҮҘӘР, христиандарҙың культ биналары. Башҡортостанда иң тәүҙә православие ҡорамдарына нигеҙ һалына. С. 16 б. 2‑се ярт. — башлыса Өфө тирәләй һәм Ағиҙел й. үҙәнендә (ҡара: Богородский‑Өфө сиркәүе, Николай сиркәүе, Троица сиркәүе), 18 б. уртаһынан — тау заводтары торамаларында (ҡара: Воскресение сиркәүе);...
СИРКӘҮ-МӘХӘЛЛӘ МӘКТӘПТӘРЕ
СИРКӘҮ‑МӘХӘЛЛӘ МӘКТӘПТӘРЕ, Рәсәйҙәге башланғыс уҡыу йорттары. Мәхәллә училищелары урынына “Башланғыс халыҡ училищелары тураһында положение”ға (1864) ярашлы ойошторолалар. “Сиркә .-мәхәллә мәктәптәре тураһында ҡағиҙәләр” гә (1884) ярашлы эшләйҙәр. Изге Синод ҡарамағында булалар, уның, дәүләт ҡаҙнаһының,...
СИРКӘҮ ИСТОРИОГРАФИЯҺЫ
СИРКӘҮ ИСТОРИОГРАФИЯҺЫ (православиела). Көньяҡ Уралда Урыҫ православие сиркәүе тарихын өйрәнеү 18 б. уртаһында башлана. И.В.Жуковский, П.И.Рычков, И.П.Фальк, В.М.Черемшанский хеҙмәттәрендә айырым мәғлүмәттәр тупланған. Материалдар ш. уҡ “Оренбургские губернские ведомости”, “Уфимские губернские ведомости”...
СИНАГОГА
СИНАГОГА (гр. synagōgḗ — йыйын), иудаизмда ғибәҙәт йорто, дин һәм община үҙәге. С. Фәләстанда (б.э.т. 4 б.) һәм Мысырҙа (б.э.т. 3 б.) барлыҡҡа килә; һуңынан йәһүд диаспораларында асыла башлай. С. архитектур стилдәре төрлө. Дөйөм һыҙаттары: тура мөйөшлө форма, 3 йәки 5 нефлы, Тәүрат төргәктәре һалынған...
СЕКУЛЯРЛАШТЫРЫУ
СЕКУЛЯРЛАШТЫРЫУ (лат. saecularis — донъяуи), йәмғиәттең төрлө тармаҡтарының, кеше эшмәкәрлегенең, соц. мөнәсәбәттәрҙең һәм институттарҙың дин йоғонтоһонан ҡотолоу процесы. Европала барлыҡҡа килә, Реформация осоронда айырыуса киң таралыу ала. Рәсәйҙә сиркәү биләмәләрен С. императрица Екатерина II 1764...
РӘСӘЙ МОСОЛМАНДАРЫНЫҢ ҮҘӘК ДИНИӘ НАЗАРАТЫ
РӘСӘЙ МОСОЛМАНДАРЫНЫҢ ҮҘӘК ДИНИӘ НАЗАРАТЫ, дини төркөмдәрҙе һәм төбәк ойошмаларҙы берләштергән дини ойошма. Өфөлә урынлашҡан. Эшмәкәрлегенең төп йүнәлештәре: кешенең ислам динен тотоу азатлығына хоҡуғын ғәмәлгә ашырыу; мосолман дин ғилемен таратыу; дини белем биреү үҫешенә булышлыҡ итеү; мосолмандарға...
