Список материалов
ХАФИЗОВ Айрат Рим улы
ХАФИЗОВ Айрат Рим улы (5.1.1957, БАССР-ҙың Илеш р-ны Үрге Маншыр а.), тау инженеры. Техник ф. д-ры (1998), проф. (1999). РФ-тың почётлы газ сәнәғәте хеҙм-ре (1998). ӨНИ-не тамамлағандан һуң (1979) шунда уҡ эшләй: 1999 й. алып тау-нефть ф-ты деканы, 2016 й. — нефть һәм газ скважиналарын быраулау каф....
ФУНКЦИЯ СИСТЕМАЛАРЫНЫҢ ТУЛЫЛЫҒЫ
ФУНКЦИЯ СИСТЕМАЛАРЫНЫҢ ТУЛЫЛЫҒЫ, функциялар системаһының үҙсәнлеге. Ниндәйҙер ҡыр өҫтөндәге векторлы топологик функциялар арауығының теләһә ниндәй функцияһы ошо системаның сикләнгән һыҙыҡлы комбинациялары м-н аппроксимацияланыуынан ғибәрәт. Ф.с.т. (тригонометрик, экспоненциаль һ.б.) аппроксимация, интерполяция,...
ФУНКЦИОНАЛЬ АНАЛИЗ
ФУНКЦИОНАЛЬ АНАЛИЗ, математиканың аргументтары сикһеҙ күп үлсәмле арауыҡҡа (топологик, векторлы, метрик арауыҡтар, Гильберт һәм Банах арауыҡтары) ҡараған функцияларҙы, уларҙың сағылыштарын, ш. уҡ был структуралар т-дағы мәғлүмәттәрҙе билдәле мәсьәләләргә ҡарата ҡулланылыу ысулдарын өйрәнгән бүлеге....
ФУНКЦИОНАЛ
ФУНКЦИОНАЛ, киң мәғәнәлә — ниндәйҙер арауыҡта (өҙлөкһөҙ кәкре һыҙыҡ м-н сикләнгән өлкәнең майҙаны, көс ҡырының теге йәки был юлда башҡарған эше һ.б.) билдәләнгән һанса функция; тар мәғәнәлә — ирекле алынған күмәклектең ысын йәки комплекслы һандар күмәклегенә сағылышы. Баштағы күмәклектәрҙең структураһына...
ФУНДАМЕНТТАР
ФУНДАМЕНТТАР (лат. fundamentum — нигеҙ), йөкләмәне биналарҙың һәм ҡоролмаларҙың ер өҫтөндәге өлөшөнән тәбиғи йәки яһалма грунтҡа тапшырыусы өлөшө (башлыса ер аҫтындағы). Ҡоролоу ысулдары б‑са Ф. һай (нигеҙ соҡорҙарында) һәм тәрән һалынғандарға; типтары б‑са — таҫма һымаҡ, айырым торған (бағана һымаҡ),...
ФИНАНС МАТЕМАТИКАҺЫ
ФИНАНС МАТЕМАТИКАҺЫ, финанс структураларының матем моделдәрен өйрәнгән ғәмәли математика бүлеге. Төп йүнәлештәре: классик (һөҙөмтәләрен алдан билдәләп була торған, йәки кредит математикаһы; банк эштәрендәге, кредитлауҙағы, инвестициялауҙағы һәм тикшеренеүҙәрҙәге векселдәр, депозит сертификаттары, облигациялар...
ФИЛЬТРҘАР
ФИЛЬТРҘАР, ш ы й ы ҡ л ы ҡ һ ә м г а з ф и л ь т р ҙ а р ы, күҙәүле бүлкәләр йәки селтәрҙәр ярҙамында ҡаты һәм шыйыҡ (газ) фазалар ингән бер төрлө булмаған системаларҙы айырыу, ҡуйыртыу йәки асыҡландырыу өсөн аппараттар. Фильтрлау бүлкәнең ике яғындағы баҫым айырмаһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, бүлкә...
ФИЗИКА БУЙЫНСА БЕЛЕМ БИРЕҮ
ФИЗИКА БУЙЫНСА БЕЛЕМ БИРЕҮ, уҡыу йорттарында физика б‑са белем алыу, уны инженерлыҡ‑техник һәм тикшеренеү мәсьәләләрен сисеү өсөн ҡулланыу ысулдарына эйә булыу системаһы; юғары квалификациялы белгестәр әҙерләү. Махсус һәм дөйөм Ф.б.б.б. бүленә. Физика б‑са махсус белем юғары уҡыу йорттарында, дөйөм...
ФИЗИКА
ФИЗИКА (гр. phýsis — тәбиғәт), матди донъяның дөйөм үҙсәнлектәрен, тәбиғәт күренештәренең һанса законлыҡтарын өйрәнгән фән. Ф. закондары тәбиғәт белеменең нигеҙен тәшкил итә. Тикшеренеү объекттары б‑са металлофизика, молекуляр физика, радиофизика, атомдар һәм молекулалар физикаһы, түбән температуралар...
ФИЗИК ЭЛЕКТРОНИКА
ФИЗИК ЭЛЕКТРОНИКА, фән һәм техниканың вакуумдағы, газдарҙағы, шыйыҡ, ҡаты есемдәрҙәге һәм плазмалағы, ш. уҡ уларҙың сиктәрендәге физик күренештәрҙе электрон приборҙар һәм ҡоролмалар төҙөү маҡсатында өйрәнгән өлкәһе; электрониканың теоретик нигеҙе. Төп бүлектәре: зарядланған өлөшсәләрҙең эмиссияһы; вакуумда...
ҮТКӘРГЕС ТОРБАЛАРҘЫ ИЗОЛЯЦИЯЛАУ
ҮТКӘРГЕС ТОРБАЛАРҘЫ ИЗОЛЯЦИЯЛАУ, коррозиянан һаҡлау өсөн металл үткәргес торбаларҙы ҡаплауҙар м‑н көпләү. Үткәргес торбаның тәғәйенләнешенә бәйле гидроизоляция (тупраҡ, һыу, атмосфера коррозияһынан һаҡлау) һәм йылылыҡтан изоляциялау (торбаның өҫкө йөҙө м‑н тирә‑яҡ мөхит араһында йылылыҡ алмашыуҙы кәметеү)...
ҮТКӘРГЕС ТОРБАЛАР
ҮТКӘРГЕС ТОРБАЛАР, газ хәлендәге, шыйыҡ һәм бөртөклө матдәләрҙе һыу йәки һауа м‑н ҡатнаштырып торбаның арҡыры киҫелешендәге баҫымдарҙың айырмаһы тәьҫирендә ташыу өсөн тәғәйенләнгән инженер ҡоролмалары; бер‑береһенә механик йәки иретеп йәбештереү юлы м‑н тоташтырылған торбаларҙан ҡорола. Ташыла торған...
ҮТКӘРГЕС ТОРБА АРМАТУРАҺЫ
ҮТКӘРГЕС ТОРБА АРМАТУРАҺЫ, үткәргес торбаның стандарт элементтары, төп ҡорамалдар составына инмәгән, ләкин ташыла торған мөхит (газ хәлендәге, газ-шыйыҡса, шыйыҡ һ.б.) м‑н идара итеү өсөн кәрәк булған ярҙамсы ҡоролмалар. Тәғәйенләнеше б‑са Ү.т.а. бикләй торған (затворҙар), көйләй торған (дросселдәр),...
ҮТӘ ЮҒАРЫ ЙЫШЛЫҠЛЫ ТЕХНИКА
ҮТӘ ЮҒАРЫ ЙЫШЛЫҠЛЫ ТЕХНИКА, фән һәм техниканың үтә юғары йышлыҡ (300 МГц — 3000 ГГц) диапазонындағы электромагнит тирбәлеүҙәрҙе һәм тулҡындарҙы өйрәнеү, файҙаланыу м‑н бәйле өлкәһе. Ү.ю.й.т. ҡоролмаларының үҙенсәлектәре: эш тулҡындарының оҙонлоғо — ҡоролмаларҙың һыҙыҡлы үлсәмдәре, тирбәлеү периоды —...
ҮТӘ ҺЫҒЫЛМАЛЫЛЫҠ
ҮТӘ ҺЫҒЫЛМАЛЫЛЫҠ, поликристаллик ҡаты есемдәрҙең һуҙыу ваҡытында ғәҙәттән тыш пластик деформацияланыу һәләте. Был ваҡытта өлгөләр бер нисә мең процентҡа тиклем һуҙыла, ғәҙәти пластик деформация ваҡытында поликристаллик материалдар бер нисә тиҫтә процентҡа тиклем генә оҙоная. Структур һәм фаза үҙгәреү...
ҮЛСӘҮ ПРИБОРЫ
ҮЛСӘҮ ПРИБОРЫ, үлсәнелгән физик дәүмәл т‑да күҙәтеүсе тарафынан туранан-тура үҙләштерә алған формалағы һанса мәғлүмәт ингән сигнал булдырыу өсөн тәғәйенләнгән үлсәү сараһы. Тәғәйенләнеше б‑са амперметрҙар, вольтметрҙар, гигрометрҙар, манометрҙар, сығым үлсәгестәр, спидометрҙар, термометрҙар, кимәл үлсәгестәр...
ҮЛСӘҮ
ҮЛСӘҮ, есемдәргә тәьҫир иткән ауырлыҡ көсө б‑са уларҙың ауырлығын билдәләү приборы. Тәғәйенләнеше б‑са — өлгөлө, лаборатор (аналитик, микроаналитик, һынауҙар өсөн һ.б.), дөйөм тәғәйенләнештәге; тигеҙләштергән ҡоролмаһының тибы б‑са — механик (конструкцияһы ябай, файҙаланыуҙа ышаныслы, оҙаҡҡа етә), электрон...
ҮҘЙӨРӨШЛӨ АРТИЛЛЕРИЯ ҠУЛАЙЛАМАҺЫ
ҮҘЙӨРӨШЛӨ АРТИЛЛЕРИЯ ҠУЛАЙЛАМАҺЫ, үҙйөрөшлө шассиға урынлаштырылған артиллерия орудиеһы (пушка, гаубица, атҡандан һуң артҡа типмәгән орудие, миномёт). Хәрәкәт итеү тиҙлеге 80 км/сәғ. тиклем, экипажы 4—7 кеше. Танкыларҙан айырмалы рәүештә Ү.а.ҡ. алыҫыраҡ ата (8— 50 км), боролмай торған башнялы, өлөшләтә...
ҮҘБУШАТҠЫС
ҮҘБУШАТҠЫС, ауҙарылмалы йөк платформаһы булған махсуслаштырылған транспорт сараһы (ҡара: Йөк автомобиле). Үҙбушатҡыс тағылмаһы булған автомобиль поезы составында эшләй ала. Ҡорос платформалары һәм йөктө 3 яҡҡа (артҡа, бер яҡҡа йәки бер яҡҡа һәм артҡа) бушатыуҙы тәьмин иткән телескоп тибындағы күтәргестәре...
УТҠА СЫҘАМЛЫ МАТЕРИАЛДАР
УТҠА СЫҘАМЛЫ МАТЕРИАЛДАР, юғары т‑рала механик йөкләмәләрҙе оҙаҡ ваҡыт емерелмәйенсә күтәрә алған материалдар. У.с.м. тимер, кобальт, никель нигеҙендәге иретмәләр, ауыр иреүсән металдар һәм улар нигеҙендәге иретмәләр, ҡайһы бер керамик композицион материалдар инә. 20 б. 50‑се йй. башынан Башҡортостанда...
