Список материалов
ТОҘЛО ТУПРАҠ
ТОҘЛО ТУПРАҠ, ҡоро климат һәм йыуылмаусы һыу режимы шарттарында тупраҡтың һеңдереү комплексында натрий йыйылғанда (күләмдең 10—70%‑ы) урман‑дала, дала һәм ярымсүл тупраҡтарының тоҙланыу осрағында формалашҡан тупраҡ төрҙәре. Т.т. профиле тупраҡ горизонттарына аныҡ бүленә: һорғолт төҫтәге серетмәле татырлыҡ...
ТИМОФЕЕВКА
ТИМОФЕЕВКА (Phleum), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 20 төрө билдәле, ике ярымшарҙың да тропик булмаған бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда 2 төрө үҫә: болон Т. һәм дала Т. Кәүшәк кәҫлектәр барлыҡҡа килтергән күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары төҙ, яҡшы япраҡланған, бейеклеге 110 см тиклем....
ТЕХНИК КУЛЬТУРАЛАР
ТЕХНИК КУЛЬТУРАЛАР, сәнәғәттең төрлө тармаҡтары өсөн сеймал итеп ҡулланылған махсус үҫтерелеүсе үҫемлектәр. Т.к. май биреүсе культуралар (көнбағыш, соя, шипкән һ.б.), шәкәрле (шәкәр ҡамышы, шәкәр сағаны, шәкәр сөгөлдөрө һ.б.), крахмаллы (батат, картуф, ямс һ.б.), эфир майлы (аҡәнис, бөтнөк, мөшкәт шалфейы...
ТӘМЛӘТКЕС КУЛЬТУРАЛАР
ТӘМЛӘТКЕС КУЛЬТУРАЛАР, составында хуш еҫле матдәләр булған үҫемлектәр. Йәшелсә культураларына ҡарай. Ҡара борос (борос һымаҡтар ғаиләһенән), ҡәнәфер ағасы (мирт һымаҡтар), дәрсен ағасы, лавр (икеһе лә — лавр һымаҡтар), мөшкәт (мөшкәт һымаҡтар), имбир, кардамон (икеһе лә — имбир һымаҡтар), ваниль (әшәлсә...
ТӘБИҒИ МАЛ АҘЫҒЫ ЕРҘӘРЕ
ТӘБИҒИ МАЛ АҘЫҒЫ ЕРҘӘРЕ, тәбиғи үҫемлектәр япмаһы булған мал аҙығы ерҙәре (сабынлыҡтар һәм көтөүлектәр). Башҡортостанда Т.м.а.е. майҙаны 3,4 млн га ашыу тәшкил итә, шуларҙан сабынлыҡтар — яҡынса 1,2 млн га, көтөүлектәр — 2,2 млн га ашыу (2013). Иң ҡиммәтлеләре булып уңдырышлы үҫемлектәр япмаһынан торған...
ТАҺИРОВ Хәмит Харис улы
ТАҺИРОВ Хәмит Харис улы (31.1. 1957, БАССР‑ҙың Учалы р‑ны Учалы а.), ветеринар врач. А.х. ф. д‑ры (2005), проф. (2005). БАХИ‑ны тамамлағандан һуң (1979) Ҡурған өлк. Әлмән р‑нының “Әлмән” с‑зында ветеринар врач, 1980 й. алып “Малышевский” с‑зында баш ветеринар врач. 1984—2000 йй. Бөтә Рәсәй ит малсылығы...
ТАУ ТУПРАҒЫ
ТАУ ТУПРАҒЫ, тауҙарҙа барлыҡҡа килгән тупраҡтарҙың геогр. төркөмө. Т.т. тигеҙлек тупрағынан ҡалынлығы (бигерәк тә текә битләүҙәрҙә), ҡырсынташтар булыуы, составында беренсел минералдарҙың күплеге, тупраҡ профиле м‑н айырылып тора. Тауҙарҙа тигеҙлектәрҙә формалашҡан барлыҡ генетик төрҙәге тупраҡтар осрай....
ТАУ ИГЕНСЕЛЕГЕ
ТАУ ИГЕНСЕЛЕГЕ, таулы һәм тау буйындағы райондарҙа а.х. культураларын үҫтереү алымдары системаһы. Башҡортостандың тау‑урман зонаһында 90,1 мең га һөрөнтө ер урынлашҡан (2011). Т.и. үҙенсәлектәре: рельефтың бүлгеләнгәнлеге, төрлөлөгө, а.х. ерҙәренең көтөүлек дигрессияһына һәм тупраҡ эрозияһына дусар...
ТАТЫРЛЫҠ
ТАТЫРЛЫҠ, ҡоро климат һәм тупраҡ эретмәһендә еңел эреүсән тоҙҙар йыйылғанда парға әйләнеүсән һыу режимы шарттарында дала, сүл һәм ярымсүл тупраҡтарының тоҙланыу осрағында формалашҡан тупраҡ төрҙәре. Т. тупраҡ горизонттарына насар бүленә, капилляр күтәрелеү иҫәбенә тоҙҙар эретмәһенә туйына, бер аҙ тығыҙ,...
ТАРЫ
ТАРЫ (Panicum), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 400‑ҙән ашыу төрө билдәле, башлыса Азияла, Америкала һәм Африкала таралған. Башҡортостанда ябай Т. үҫтерелә. Бер йыллыҡ үҫемлек. Һабағы ябай йәки тармаҡлы, бейеклеге 45—150 см. Япрағы ҡыяҡлы. Сәскәлеге — һепертке. Июнь—авг. сәскә ата. Емеше —...
ТАМЫРҺАБАҠЛЫ ҠЫЙ ҮЛӘНДӘРЕ
ТАМЫРҺАБАҠЛЫ ҠЫЙ ҮЛӘНДӘРЕ, башлыса вегетатив юл м‑н ер аҫты үренделәре (тамырһабаҡтары) ярҙамында үрсеүсе күп йыллыҡ үләндәр. Т.ҡ.ү. баҫыу бөтнөгө, баҫыу ҡырҡбыуыны, гумай, һырылыусан аҡтамыр, ябай ҡамыш, ябай үгәй инә үләне һ.б. инә. Т.ҡ.ү. — ныҡ тамыр йәйгән ҡый үләндәре. Тамырһабаҡтарҙың урынлашыу...
ТАМЫРАҘЫҠТАР
ТАМЫРАҘЫҠТАР, 1) төп тамырҙың һәм (йәки) ер аҫты һабағының үҫеп китеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән ҡайһы бер культуралы үҫемлектәрҙең көслө, һутлы ер аҫты ағзалары. 2) Һутлы тамырҙар алыу өсөн үҫтерелгән үҫемлектәр. Т. төрлө ғаиләләргә — әүернә һымаҡтар (гәрәнкә, редис, торма, турнепс, шалҡан һ.б.),...
СЫНБУЛАТОВ Хәйретдин Мостаҡ улы
СЫНБУЛАТОВ Хәйретдин Мостаҡ улы [5.3.1905, Ырымбур губ. Орск өйәҙе Әбүбәкер а. (БР‑ҙың Хәйбулла р‑ны) – 5.1.1969, шунда уҡ], хужалыҡ эшмәкәре. Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. 1929 й. алып Хәйбулла р‑нында эшләгән: 1934 й. башлап “Игенсе” к‑зы рәйесе, 1937–38 йй. Һаҡмар МТС‑ы дир., 1939–41 йй. – район башҡарма...
СУСҠАСЫЛЫҠ
СУСҠАСЫЛЫҠ, сусҡа үрсетеү; малсылыҡ тармағы. С. төп йүнәлеше – ит. Сусҡа ите – ветчина, бекон, колбаса һ.б. әҙерләү өсөн, тиреһе – аяҡ кейеме һәм эйәр‑өпсөн етештереүҙә, шырты бумала, щёткалар яһағанда ҡулланыла. Башҡортостанда 1880 й. тиклем С. үҙ аллы ҡулланыу характерын йөрөтә. Сусҡалар аҙ продуктив...
СУДАН ҮЛӘНЕ
СУДАН ҮЛӘНЕ, судан соргоһы (Sorghum Sudanense), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек. Бер йыллыҡ үлән. Һабағы цилиндр формаһында, тигеҙ япраҡланған, шыма, быуындары яҡшы үҫешкән, бейеклеге 1,8—3 м. Япрағы ланцет формаһында, шыма, сите бер аҙ ҡытыршы, оҙонлоғо 40—65 см, киңлеге 2,5—4,0 см. Сәскәлеге —...
СТӘРЛЕТАМАҠ СОРТ ҺЫНАУ УЧАСТКАҺЫ
СТӘРЛЕТАМАҠ СОРТ ҺЫНАУ УЧАСТКАҺЫ. Сорттар һынау, Башҡортостандың бөтә ауыл хужалығы зоналарында асыҡ грунттағы йәшелсә культураларының һәм картуфтың сорттарын һәм гибридтарын һайлап алыу һәм үҫтерергә тәҡдим итеү м‑н шөғөлләнә. 1953 й. ойошторола. Стәрлетамаҡ р‑ны Косяковка а. урынлашҡан. Һөрөнтө ерҙәрҙең...
СӨЛӘЙМӘНОВ Солтанморат Миңлеғәли улы
СӨЛӘЙМӘНОВ Солтанморат Миңлеғәли улы (15.2.1926, БАССР‑ҙың Стәрлетамаҡ кантоны Әпсәләм а., хәҙ. БР‑ҙың Ауырғазы р‑ны Иҫке Әпсәләм а., — 13.2.2007, Ташкент), агроном. А.х. ф. д‑ры (1991), проф. (1991). Б.В. һуғышында һәм 1945 й. совет- япон һуғышында ҡатнашыусы. Ташкент а.х. ин‑тын тамамлаған (1963)....
СӨЛӘЙМӘНОВ Килдебай Сөләймән улы
СӨЛӘЙМӘНОВ Килдебай Сөләймән улы (27.1.1943, БАССР‑ҙың Хәйбулла районы Йомағужа а. — 23.3.2021, БР-ҙың шул уҡ районы Яңы Украинка а.), Социалистик Хеҙмәт Геройы (1973). 1958—2003 йй. Хәйбулла районының “Таналыҡ” МУАХП‑нда эшләй: 1959 й. алып һауынсы, 1967 й. — малсы, 1984 й. башлап һәм 2001 й. — бригадир,...
СӨГӨЛДӨР
СӨГӨЛДӨР (Beta), алабута һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған бер, ике һәм күп йыллыҡ үҫемлек заты. 15 төрө билдәле, башлыса Европала һәм өлөшләтә Америка, Азия, Африкала таралған. Башҡортостанда ябай тамыраҙыҡлы (аш С., мал С., шәкәр С.) һәм япраҡлы (мангольд) С. үҫтерәләр. Ике йыллыҡ үҫемлектәр. Һабаҡтары төҙ,...
СОЯ
СОЯ (Glycine), ҡуҙаҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 10 төрө билдәле, Африка, Көньяҡ‑Көнсығыш Азия һәм Американың дымлы тропиктарында, субтропиктарында таралған. Башҡортостанда ябай С. үҫтерелә. Бер йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, ныҡ тармаҡлы, ҡыуаҡ барлыҡҡа килтерә, бейеклеге 1,5 м тиклем. Япрағы өсәрле....
