Материалдар

ҠАРҒАТУЙ

ҠАРҒАТУЙ, ҡарға туйы, ҡарға бутҡаһы, башҡорттарҙың яҙҙы ҡаршылауға арналған традицион байрамы. Яҙ—йәй мәлендә (апр. аҙағынан июнь уртаһына тиклем) үткәрелгән, ваҡыт үтеү м‑н яҙғы баҫыу эштәре тамамланыуға тура килтерелгән. Ҡатындар, ҡыҙҙар һәм балалар (14 йәшкә тиклемге малайҙар) тауға йәки башҡа ҡалҡыу...

ҠАРҒАЛЫБАШ, Благовар р‑нындағы ауыл

ҠАРҒАЛЫБАШ, Благовар р‑нындағы ауыл, Ҡарғалы а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 40 км һәм Благовар т. юл ст. К.‑Көнб. табан 25 км алыҫлыҡта Ҡарғалы й. (Сәрмәсән й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. – 2870 кеше; 1939 – 463; 1959 – 190; 1989 – 157; 2002 – 219; 2010 – 199 кеше. Башҡорттар,...

ҠАРҒАЛЫ, Саҡмағош р‑нындағы ауыл

ҠАРҒАЛЫ, Саҡмағош р‑нындағы ауыл, Туҙлыҡыуыш а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 30 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 95 км алыҫлыҡта Ҡарғалы й. (Кеүәш й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 465 кеше; 1920 – 618; 1939 – 497; 1959 – 495; 1989 – 199; 2002 – 196; 2010 – 161 кеше. Татарҙар,...

ҠАРҒАЛЫ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл

ҠАРҒАЛЫ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл, Һүрәм а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 54 км һәм Һарыҡташ т. юл ст. (Ырымбур өлк.) Т.‑Көнс. табан 108 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. – 181 кеше; 1939 – 235; 1959 – 213; 1989 – 181; 2002 – 217; 2010 – 186 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Төп мәктәп,...

ҠАРҒАЛЫ УРТА МӘКТӘБЕ

ҠАРҒАЛЫ УРТА МӘКТӘБЕ, Благовар р‑ны Үрге Ҡарғалы а. урынлашҡан. 1886 й. ир балалар земство мәктәбе булараҡ асыла. 1911 й. алып ҡала училищеһы. 1918 й. ҡыҙ балалар земство мәктәбе (1903 й. нигеҙләнгән) м‑н берләштерелә, 1932 й. башлап башланғыс, 1935 й. — тулы булмаған урта мәктәп, 1936 й. хәҙ. статусын...

ҠАРҒАЛЫ МӘҘРӘСӘЛӘРЕ

ҠАРҒАЛЫ МӘҘРӘСӘЛӘРЕ, 1746— 1920 йй. Ҡарғалы биҫтәһендә (ҡара: Сәйет биҫтәһе) эшләгән мосолман мәктәптәре комплексы. Биҫтәләге тәүге мәҙрәсә 1746 й. 1‑се йәмиғ мәсете эргәһендә һалына. Биҫтәлә яңы мәсеттәр төҙөлөү м‑н (сауҙагәрҙәр һәм диндарҙар аҡсаһына) уларҙың эргәләрендә мәҙрәсәләр ҙә асыла. Биҫтәлә...

ҠАРҒАЛЫ Әбелмәних

ҠАРҒАЛЫ Әбелмәних (ысын исеме Ғәбдессәләмов Әбелмәних Әбделфәиз улы; 1782, Ырымбур губ. ш. уҡ өйәҙе Сәйет посады, хәҙ. Ырымбур өлк. Һаҡмар р‑ны Татар Ҡарғалыһы а., — яҡынса 1833, шунда уҡ), суфый шағир. Ахун ғаиләһенән. Ҡарғалы мәҙрәсәләренең береһендә, Бохара ҡ. мәҙрәсәһендә уҡыған. Ғәрәп, фарсы телдәрен...

ҠАРҒАЛЫ

ҠАРҒАЛЫ, бронза быуаты – тимер быуат археологик ҡомартҡылары төркөмө, ҡомартҡылар Һаҡмар й. түбәнге ағымы басс., Ырымбур өлк. Октябрь, Һаҡмар, Александровка, Переволоцк р‑ндары сиктәрендә урынлашҡан. Көньяҡ Урал буйының тау итәге далаларын биләп тора. Майҙаны яҡынса 500 км2. Баҡырлы ҡомташтар ятҡылығын...

ҠАРҒАЛЫ

ҠАРҒАЛЫ, бронза быуаты – тимер быуат археологик ҡомартҡылары төркөмө, ҡомартҡылар Һаҡмар й. түбәнге ағымы басс., Ырымбур өлк. Октябрь, Һаҡмар, Александровка, Переволоцк р‑ндары сиктәрендә урынлашҡан. Көньяҡ Урал буйының тау итәге далаларын биләп тора. Майҙаны яҡынса 500 км2. Баҡырлы ҡомташтар ятҡылығын...

ҠАРҒАЛАР

ҠАРҒАЛАР (Corvidae), турғай һымаҡтар отрядына ҡараған ҡоштар ғаиләһе. 26 заты, яҡынса 100 төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. БР‑ҙа 6 заттан 8 төрө бар. Ҡ. күпселеге (ала ҡарға, баянғош, ҡыжҡылдаҡ, сәүкә) күсмә, ҡайһы бер төрҙәре (бараба, ҡоҙғон, һайыҫҡан) — ултыраҡ, ҡара ҡарға — күсәр, даими ҡышлаусы...

ҠАРҒА, Мишкә р‑нындағы ауыл

ҠАРҒА, Мишкә р‑нындағы ауыл, Ҡайраҡ а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 22 км һәм Загородная т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 109 км алыҫлыҡта Алпыяҙ й. (Бөрө й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 649 кеше; 1920 – 652; 1939 – 676; 1959 – 741; 1989 – 563; 2002 – 540; 2010 – 556 кеше. Мариҙар йәшәй...

ҠАРҒА КҮҘЕ

ҠАРҒА КҮҘЕ (Paris), өсъяпраҡ һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 20 төрө билдәле, Евразияның уртаса һәм субтропик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда дүрт япраҡлы Ҡ.к. үҫә. Оҙон һырылыусы тамырһабаҡлы күп йыллыҡ үлән. Һабағы төҙ, ябай, бейеклеге 15—40 см. Япрағы (һаны — 4) киң эллипс...

ҠАРГИҘӘРҘӘР СПОРТЫ

ҠАРГИҘӘРҘӘР СПОРТЫ, мотоспорт төрө, ҡаргиҙәр кросында, кантри‑кросында (тигеҙһеҙ урында түңәрәк буйлап уҙышыу) һ.б. ҡаргиҙәрҙәрҙә ярыштар. 1990 й. Башҡортостанда Өфөнөң Гастелло Н.Ф. исемендәге стадионында СССР, Канада һәм АҠШ уҙышсылары ҡатнашлығында Ҡ.с. б‑са “Дуҫлыҡ” кубогына тәүге ярыштар үтә....

ҠАРГИҘӘР

ҠАРГИҘӘР, ҡар һәм боҙ өҫтөндә йөрөү өсөн ер өҫтө транспорт сараһы. Киң сылбырҙар ярҙамында хәрәкәткә килтерелә һәм башлыса машинаның алғы өлөшөндә торған ике саңғы табаны м‑н идара ителә. Сылбырҙары резинанан йәки композициялы материалдарҙан, корпусы алюмин иретмәләренән, ҡорос йәки быяла пластиктан...

ҠАРАЯР, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл

ҠАРАЯР, Ҡариҙел р‑нындағы ауыл, Ҡараяр а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 25 км һәм Щучье Озеро т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнс. табан 190 км алыҫлыҡта Йүрүҙән й. буйында Павловка һыуһаҡлағысы янында урынлашҡан. Халҡы: 1959 й. — 933 кеше; 1989 — 912; 2002 — 729; 2010 — 751 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002)....

ҠАРАЯҠУП МӘҘӘНИӘТЕ

ҠАРАЯҠУП МӘҘӘНИӘТЕ, һуңғы тимер быуат археологик мәҙәниәте. Күпселек тикшеренеүселәр, Ҡ.м. 8—9 бб., ҡайһы берҙәре 7—12 бб. ҡарай, тип иҫәпләй. Ҡараяҡуп ҡаласығы исеме м‑н аталған. Башҡортостанда Ҡ.м. ҡомартҡылары Дим й. басс., Ағиҙел й. түбәнге һәм урта ағымында тупланған (Бикеш ҡурғандары, Иҫке Ҡалмаш...

ҠАРАЯҠУП ҠАЛАСЫҒЫ

ҠАРАЯҠУП ҠАЛАСЫҒЫ, Ҡараяҡуп мәҙәниәте археологик ҡомартҡыһы. 8—9 бб. ҡарай. Шишмә р‑ны Ҡара Яҡуп а. көньяҡ-көнсығышҡа табан 0,5 км алыҫлыҡта урынлашҡан. 1952 й. И.А.Талицкая тарафынан асыла, 1962 й. һәм 1967 й. БДУ экспедицияһы (етәксеһе Г.И.Матвеева) өйрәнә. Майҙаны 2300 м2, 568 м2 ҡаҙылған. Ҡаласыҡ...

ҠАРАЯҠУП АРХЕОЛОГИК КОМПЛЕКСЫ

ҠАРАЯҠУП АРХЕОЛОГИК КОМПЛЕКСЫ, энеолит археологик ҡомартҡылары төркөмө. Б.э.т. 5—3 мең йыллыҡтарға ҡарай. Шишмә р‑ны Ҡара Яҡуп а. төньяҡ-көнсығышҡа табан Дим й. уң ярында урынлашҡан. Ҡ.а.к. тора һәм ҡәберлек инә. Ю.А.Морозов тарафынан 1980 й. асыла һәм 1980—82 йй., 1984 й. өйрәнелә. Ҡараяҡуп тораһында...

ҠАРАШАР ҺАҘЛЫҒЫ

ҠАРАШАР ҺАҘЛЫҒЫ, төбәк, тәбиғәт ҡомартҡыһы (2005). Дыуан р‑ны Вознесенка а. көнсығышҡа табан 3,5 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Майҙаны 63 га. Карбонатлы күрән‑гипна һәм ҡамышлы һаҙлыҡтар, һаҙлыҡҡа әйләнгән йәшел мүкле ҡарағайлыҡтар, ереклектәр, ҡайынлыҡтар, шыршылыҡтар һәм болондар комплексынан тора. Ҡарашар...

ҠАРАҺАҠАЛ

ҠАРАҺАҠАЛ, С о л т а н г ә р ә й , Б а й б у л а т Х ә с ә н о в (ысын исеме Миңлеғол Юлаев; ? — 1749, Урта ҡаҙаҡ йөҙө), 1739—40 йй. башҡ. ихтилалы юлбашсыларының береһе [ҡара: Башҡорт ихтилалдары (1735—40)]. Нуғай даруғаһы Юрматы улусы башҡорто (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, Күсем нәҫеленә ҡараған Себер...

Список материалов