Список материалов
ТЕЛДӘРҘЕҢ ҠУЛЛАНЫЛЫУ ШАРТТАРЫ
ТЕЛДӘРҘЕҢ ҠУЛЛАНЫЛЫУ ШАРТТАРЫ, телдең йәшәү формаларының, уның төрлө соц.‑иҡт. һәм соц.-сәйәси шарттарҙа, билдәле соц.‑адм. ойошмаларҙа ҡулланыу даирәһе һәм мөхитенең йыйылмаһы. Т.ҡ.ш. — социолингвистиканың өйрәнеү предметы. Телдең бер милләтле һәм күп милләтле дәүләттә йәшәүе м‑н тығыҙ бәйле (ҡара:...
ТЕЛДӘР КЛАССИФИКАЦИЯҺЫ
ТЕЛДӘР КЛАССИФИКАЦИЯҺЫ, донъя телдәрен айырым үҙенсәлектәре һәм мөһим билдәләре б‑са сағыштырып өйрәнеү һөҙөмтәһе нигеҙендә бүлеү. Т.к. ике төп төрө бар: генеалогик һәм типологик. Генеалогик Т.к. телдәрҙең ҡәрҙәшлеге — фараз ителгән тәү телдән барлыҡҡа килгән уртаҡлыҡ төшөнсәһенә нигеҙләнә, сағыштырма‑тарихи...
ТЕЛ ӨЛКӘҺЕНДӘГЕ СӘЙӘСӘТ
ТЕЛ ӨЛКӘҺЕНДӘГЕ СӘЙӘСӘТ, дәүләт, синыф, партия, этнос тарафынан телдең функциональ яғына һәм уның төҙөлөшөнә аңлы рәүештә йоғонто яһау өсөн башҡарылған саралар системаһы. Милли сәйәсәттең ҡушма өлөшө булып тора. Күп милләтле дәүләттә Т.ө.с. күп теллелекте, халыҡтың милли составы һәм милләт‑ара мөнәсәбәттәр...
ТЕКСТОЛОГИЯ
ТЕКСТОЛОГИЯ (лат. textum — бәйләнеш, берләшмә һәм ...логия), яҙма ҡомартҡыларҙы, әҙәбиәт һәм фольклор әҫәрҙәрен өйрәнгән (артабан тикшереү, интерпретациялау һәм баҫтырыу өсөн уларҙың тарихын тергеҙеү, төп текстарын асыҡлау һәм тәнҡит күҙлегенән өйрәнеү) филология тармағы. Төп бурыстары: сығанаҡтарҙы...
ТӘҮ ТЕЛ
ТӘҮ ТЕЛ, диалекттарынан ҡәрҙәш телдәр берләшмәләре (ҡара: Телдәр классификацияһы) барлыҡҡа килгән ата‑бабалар теле. Т.т. реконструкциялау булған телдәрҙең (ҡара: Сағыштырма‑тарихи тел ғилеме) генетик яҡтан оҡшаш элементтарын дөйөмләштереүгә нигеҙләнә.
Хәҙ. төрки телдәрҙең нигеҙендә алтай берлегенән...
ТАТАР ТЕЛЕ
ТАТАР ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең (ҡыпсаҡ төркөмө) береһе. Татарҙарҙың милли теле, Татарстандың дәүләт телдәренең береһе. Шулай уҡ Свердловск, Силәбе, Төмән, Ырымбур өлк., Пермь крайында, БР‑ҙа, Удмуртияла, Марий Эл Респ., Сыуашстанда, Коми Респ. һәм РФ‑тың башҡа төбәктәрендә, Урта Азия респ., Ҡаҙағстанда...
СЫУАШ ТЕЛЕ
СЫУАШ ТЕЛЕ, төрки телдәрҙең береһе (болғар төркөмө). Сыуашстандың дәүләт телдәренең береһе. Шулай уҡ БР‑ҙа, ТР‑ҙа, Һамар, Ульяновск өлк. һәм РФ‑тың башҡа төбәктәрендә таралған. Һөйләшеүселәр һаны – 1 млн 300 меңдән ашыу кеше; БР‑ҙа 98 меңдән күберәк кеше С.т. белә, ш. иҫ. 91 меңдән ашыу сыуаштар (2002)....
СТИЛИСТИКА
СТИЛИСТИКА, әҙәби телдә, уның төрлө аралашыу шарттарында функциональ ҡатламдарға тарҡалыуына ярашлы, тел берәмектәре һәм категорияларының йәшәп килеүен йәки ҡулланыу алымдарын өйрәнгән тел ғилеме бүлеге, ш. уҡ әҙәби телдең хәҙ. торошо һәм диахронияһында функциональ‑стиль системаһы, йәки “стилдәр системаһы”....
СОЦИОЛИНГВИСТИКА
СОЦИОЛИНГВИСТИКА, телдең соц. тәбиғәтен, уның ижт. функцияларын, соц. факторҙарҙың телгә йоғонто яһау механизмын һ.б. өйрәнгән фәнни дисциплина. Социол., психология һәм этнография м‑н тығыҙ бәйләнештә үҫешә. Төп өйрәнеү предметы — телдәрҙең ҡулланылыу шарттары. БР ғалимдары тарафынан С. б‑са тикшеренеүҙәр...
СИНОНИМДАР
СИНОНИМДАР (гр. synōnymos — бер исемдәге), мәғәнәләре тулыһынса тап килгән йәки бер‑береһенә бик яҡын булған, бер үк һүҙ төркөмөнә ҡараған һүҙҙәр. С. мәғәнәһен сағыштырыу өсөн һүҙҙең лексик‑семантик варианты алына; күп мәғәнәле һүҙ бер нисә синонимик рәткә (парадигма) инергә мөмкин. Һәр бер синонимик...
СИНГАРМОНИЗМ
СИНГАРМОНИЗМ (гр. syјn — бергә һәм harmonía — ярашыу), морфонология күренештәренең береһе, һүҙҙәге һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәрҙең бер төрлө яңғырашы. Күберәк агглютинатив телдәргә хас; флектив телдәрҙә һүҙ баҫымы булып, һүҙ компоненттарының бүленмәүен, уларҙың бөтөнлөгөн һәм айырымлығын тәьмин итә. С....
СЕМАСИОЛОГИЯ
СЕМАСИОЛОГИЯ (гр. sēmasia — мәғәнә һәм ...логия), тел ғилеменең семантиканы (һүҙ һәм һүҙбәйләнештәрҙең мәғәнәһе), уларҙың типологияһын, төҙөлөшөн, үҫеш законлылыҡтарын һ.б. өйрәнгән бүлеге. Аңлатмалы һүҙлектәр төҙөгәндә һүҙҙең мәғәнә төҙөлөшөн теүәл һәм тулы яҡтыртыу башҡорт теле С. мөһим бурысы булып...
САЛАР ТЕЛЕ
САЛАР ТЕЛЕ, уғыҙ төркөмөнә ҡараған төрки телдәрҙең береһе. Саларҙарҙың милли теле. Ҡытайҙың ҡайһы бер көнбайыш райондарында (башлыса Цинхай провинцияһының Сюньхуа‑Салар автономиялы өйәҙендә) таралған. Һөйләшеүселәр һаны — 90 меңгә яҡын кеше (1992). Төрөкмән теленә яҡын. Салгур ҡәбиләләре теленә (11...
САҒЫШТЫРМА ТЕЛ ҒИЛЕМЕ
САҒЫШТЫРМА ТЕЛ ҒИЛЕМЕ, к о н т р а с т и в л и н г в и с т и к а, к о н ф р о н т а т и в л и н г в и с т и к а, дөйөм тел ғилеме тикшеренеүҙәренең йүнәлеше. С.т.ғ. төп маҡсаты — тел системаһының бөтә кимәлдәрендә: фонологик, лексик, морфемалы һүҙьяһалыш, морфол. һәм синтаксик оҡшашлыҡтарын һәм айырымлыҡтарын...
РЕДУКЦИЯ
РЕДУКЦИЯ (лат. reductio — ҡайтыу, кире килтереү), өндәрҙең комбинаторлы үҙгәрештәренең бер төрө, өндөң (башлыса һуҙынҡының) оҙайлылығының ҡыҫҡартылыуы йәки көсөргәнештең көсһөҙләнеүе м‑н барлыҡҡа килгән артикуляцион һәм акустик үҙгәреүе. Башҡорт телендә Р. сонор тартынҡылар йоғонтоһонда күп ваҡыт [ы],...
РӘЙЕМҒУЖИНА Зилиә Мөхәмәтйән ҡыҙы
РӘЙЕМҒУЖИНА Зилиә Мөхәмәтйән ҡыҙы (17.8.1946, БАССР‑ҙың Ҡырмыҫҡалы р‑ны Мөҡсин а.), тел белгесе. Филол. ф. д‑ры (2010). Горький сит телдәр ин‑тын тамамлаған (1978). 1968—2002 йй. (өҙөклөк м‑н) Ғафури һәм Илеш р‑ндары, Өфө мәктәптәрендә уҡыта, 1981—83 йй. 3‑сө балалар йорто (Өфө) дир., 1998 й. БР Халыҡ...
ПРОТЕЗА
ПРОТЕЗА (гр. рrósthesis — ҡушылыу), өндәрҙең комбинаторлы үҙгәрешенең бер төрө, һүҙ башында өҫтәлмә өндөң барлыҡҡа килеүе. Башҡорт телендә П. —үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе (башлыса урыҫ теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе) телдең орфоэпик закондарына (һүҙ башында бер нисә тартынҡы йәнәш килмәй) артикуляцион яҡтан...
ПАРОНИМДАР
ПАРОНИМДАР (гр. paraЈ – эргәһендә, янында, тыш һәм оЈnyma — исем), морфема структураһы һәм яңғырашы б‑са яҡын, әммә мәғәнәләре б‑са айырылған бер тамырлы һүҙҙәр. Башҡорт телендә паронимик рәттәрҙең күбеһен бер үк һүҙ төркөмөнә ҡараған һүҙҙәр: “ҡорал” – “ҡорамал”, “һөйөклө” – “һөйкөмлө”, “тәгәрлә-” –...
ПАРАДИГМА
ПАРАДИГМА (гр. parádeigma — миҫал, өлгө), бер‑береһенә ҡапма‑ҡаршы ҡуйылған һәм ш. уҡ ваҡытта дөйөм билдәләре йәки ассоциатив мөнәсәбәттәренең барлығы б‑са берләшкән лингв. берәмектәр класы. Тел кимәленә А.В.Панфилов бәйле П. морфол., лексик, һүҙьяһалыш һәм синтаксик төрҙәре айырыла. Морфол. П. — грамматик...
ПАЛЕОГРАФИЯ
ПАЛЕОГРАФИЯ (палео... һәм ...графия), яҙма тамғаларҙың барлыҡҡа килеүен һәм үҫешен; боронғо яҙма ҡомартҡыларҙы уҡыу маҡсатын, авторын, яҙылыу ваҡытын һәм урынын билдәләү, ҡулланылған материалды, яҙыу ҡоралын һ.б. үҙенсәлектәрен өйрәнгән тарихи‑филол. дисциплина. БР‑ҙа башлыса Башҡортостанда табылған...
