Список материалов
ҺАРЫҠСЫЛЫҠ
ҺАРЫҠСЫЛЫҠ, һарыҡ үрсетеү; малсылыҡ тармағы. Еңел сәнәғәт өсөн ҡиммәтле сеймал төрҙәре (йөн, иләнгән һарыҡ тиреһе, илтер) һәм аҙыҡ продукттары (ит, һөт, май) бирә. Һарыҡ һөтөнән сыр әҙерләнә. Йөнөнән туҡыма, трикотаж, баҫылған әйберҙәр эшләнә. Һарыҡ тиреһе мех һәм тун өсөн иләнә. Һ. продуктлылығының...
ҺАРЫ БИЛСӘН
ҺАРЫ БИЛСӘН (Sonchus), астра һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 40‑тан ашыу төрө билдәле, башлыса Евразияла һәм Африкала таралған. Башҡортостанда 4 төрө үҫә. Һөт һымаҡ һуты булған бер (баҡса Һ.б., ҡытыршы Һ.б.), күп (һаҙ Һ.б., ялан Һ.б., йәки Һ.б.) йыллыҡ үлән. Һабағы 60—200 см тиклем бейеклектә,...
ҺАҘ ТУПРАҒЫ
ҺАҘ ТУПРАҒЫ, оҙайлы артыҡ дымланыу шарттарында дым яратыусы үҫемлектәр донъяһы аҫтында формалашҡан тупраҡ тибы. Ҡоро ер һаҙланғанда һәм һыу ятҡылыҡтары торфланғанда барлыҡҡа килә. Һыу айырғыстарҙа яуым‑төшөм м‑н артыҡ дымланғанда гигрофиттар аҫтында (торф‑глейлы һәм торфлы тупраҡтар) һәм битләүҙәр нигеҙендә,...
ХУЖИН М.Ә. ИСЕМЕНДӘГЕ КОЛХОЗ
ХУЖИН М.Ә. ИСЕМЕНДӘГЕ КОЛХОЗ, АХПК. Саҡмағош р‑нында урынлашҡан, үҙәк усадьбаһы – Иҫке Бәшир ауылы. Составына 5 комплекслы бригада, 3 һөтсөлөк фермаһы, йәш һыйыр малын үҫтереү б‑са 2 ферма, йәш һыйыр малын һимертеү б‑са ферма, умарталыҡ һ.б. инә. 2006 й. 270 кеше эшләгән. Ауыл хужалығы ерҙәренеңмайҙаны...
ХӘЙРУЛЛИН Вәғиз Нурулла улы
ХӘЙРУЛЛИН Вәғиз Нурулла улы [14.12.1929, БАССР‑ҙың Бөрө кантоны Һикәлекүл а. (БР‑ҙың Дүртөйлө р‑ны) — 10.7.1999, ш. уҡ р‑ндың Шишмә а., тыуған яғында ерләнгән], хужалыҡ эшмәкәре. БАССР‑ҙың атҡ. а.х. хеҙм‑ре (1981). 1945 й. алып “Трактор” к‑зында, 1953 й. — “Шишмә” к‑зында (икеһе лә — Дүртөйлө р‑ны)...
ФУНГИЦИДТАР
ФУНГИЦИДТАР (лат. fungus — бәшмәк һәм caedo — үлтерәм), пестицидтар төркөмөнә ҡараған химик матдәләр, үҫемлек ауырыуҙарын тыуҙырған патоген бәшмәктәр м‑н көрәшеү өсөн ҡулланыла. Химик үҙенсәлектәре б‑са — органик булмаған (баҡыр, көкөрт, терегөмөштөң ҡайһы бер берләшмәләре) һәм органик (тиокарбамин...
ФРУНЗЕ М.В. ИСЕМЕНДӘГЕ КОЛХОЗ
ФРУНЗЕ М.В. ИСЕМЕНДӘГЕ КОЛХОЗ. Кушнаренко р‑нында урынлашҡан, үҙәк усадьбаһы — Баҡай ауылы. Составына 2 һөтсөлөк, йәш һыйыр малын һимертеү һәм сусҡ‑ҡ фермалары, тирмән, икмәкхана һ.б. инә. 2004 й. 109 кеше эшләгән. Ауыл хужалығы ерҙәренең майҙаны 8427 га тәшкил итә, ш. иҫ. һөрөнтө ерҙәр — 6672 га. Уңдырышлылыҡ...
ФОСФОРЛЫ АШЛАМАЛАР
ФОСФОРЛЫ АШЛАМАЛАР, үҫемлектәрҙе туҡландырыу өсөн фосфор сығанағы булараҡ ҡулланылған органик һәм минераль берләшмәләр. Ф.а. етештереү өсөн башланғыс сеймал — апатиттар һәм фосфориттар. Ф.а. сифатында ш. уҡ органик матдәләр (тиреҫ, фосфатшлак, һөйәк оно һ.б.) файҙаланыла. Ф.а. һыуҙа (аммофос, диаммофос,...
ФИТОФТОРОЗДАР
ФИТОФТОРОЗДАР, үҫемлектәрҙең фитофтора заты бәшмәктәре тыуҙырған инфекцион ауырыуҙары. Бөтә ерҙә осрай. Башҡортостанда иң зыян килтергәне — картуф Ф. Япраҡ, һабаҡ һәм бүлбеләрҙә, төрлө ҙурлыҡтағы тиҙ таралған көрән таптар барлыҡҡа килә. Бүлбене ҡырҡҡанда ситенән үҙәккә табан телсәләр рәүешендә таралған...
ФИСИНИН Владимир Иванович
ФИСИНИН Владимир Иванович (20.12.1939, Омск өлк. 358‑се совхоз), зоотехник‑селекционер. В.И.Ленин ис. Бөтә Союз а.х. фәндәре акад. академигы (1988), БР ФА‑ның почётлы акад. (2002), а.х. ф. д‑ры (1979), проф. (1980). РФ‑тың атҡ. фән эшмәкәре (1999), Рәсәйҙең почётлы агросәнәғәт комплексы хеҙм‑ре (2011)....
ФЁДОРОВ Сергей Иванович
ФЁДОРОВ Сергей Иванович (23.9. 1939, БАССР‑ҙың Бәләбәй р‑ны Бәләкәй Александровка ҡсб — 3.4.2010, Өфө), агроном. А.х. ф. д‑ры (2006). БАХИ‑ны тамамлағандан һуң (1966) Бәләбәй р‑нының “Спартак” с‑зында баш агроном. 1968—2009 йй. БДАУ‑ҙа (1972—76 йй. өлкән ғилми хеҙм‑р). Фәнни тикшеренеүҙәре тупраҡ эрозияһы...
ФАСОЛЬ
ФАСОЛЬ (Phaseolus), ҡуҙаҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 150‑нән ашыу (культурала яҡынса 20) төрө билдәле, Австралияла, Америкала, Африкала, Европала, Көньяҡ һәм Көньяҡ‑Көнсығыш Азияла таралған. Башҡортостанда ябай Ф. үҫтерелә, уның әрсеү (орлоҡ алыу өсөн үҫтерелә) һәм шәкәр (бешеп етмәгән ҡуҙаҡ)...
ҮҪЕМЛЕКТӘРҘЕҢ ҮҪЕҮЕН КӨЙЛӘГЕСТӘР
ҮҪЕМЛЕКТӘРҘЕҢ ҮҪЕҮЕН КӨЙЛӘГЕСТӘР, органик берләшмәләр, үҫемлектәрҙең үҫеүен һәм морфогенезын стимуллаштыра (бик түбән концентрацияларҙа) йәки туҡтата. Тәбиғи (фитогормондар — ауксиндар, гиббереллиндар һ.б.; гормональ булмаған тәбиғәт берләшмәләре — ҡайһы бер фенолдар, мочевина сығарылмалары һ.б.; эндофит...
ҮҪЕМЛЕКТӘРҘЕ ҺАҠЛАУ
ҮҪЕМЛЕКТӘРҘЕ ҺАҠЛАУ, 1) ауыл хужалығында һәм урман хужалығында үҫемлектәргә ауыл хужалығы һәм урман культуралары ҡоротҡостары, ауыл хужалығы һәм урман культуралары ауырыуҙары һәм ҡый үләндәре килтергән зарарға юл ҡуймау һәм уны бөтөрөү б‑са саралар системаһы. Агротехник, биол., химик һ.б. ысулдарҙы...
ҮҪЕМЛЕКСЕЛЕК СЕЛЕКЦИЯҺЫ ҮҘӘГЕ
ҮҪЕМЛЕКСЕЛЕК СЕЛЕКЦИЯҺЫ ҮҘӘГЕ, дәүләт ғилми учреждениеһы. Башҡортостан өсөн селекция һәм орлоҡсолоҡ өлкәһендә БНИИСХ‑ның эксперимент үткәреү базаһы булып тора. А.х. культуралары сорттарын һәм гибридтарын булдырыуға, а.х. культуралары етештереүҙең технологияларын эшләүгә һәм индереүгә махсуслаша. 1912...
ҮҪЕМЛЕКСЕЛЕК
ҮҪЕМЛЕКСЕЛЕК, 1) ауыл хужалығы тармағы, үҫемлекселек продукцияһы (халыҡ өсөн аҙыҡ‑түлек, малсылыҡ өсөн мал аҙыҡтары, сәнәғәт тармаҡтары өсөн сеймал) етештереү өсөн а.х. культураларын үҫтереү м‑н шөғөлләнә. Малс‑ҡ м‑н тығыҙ бәйле. Баҫыусылыҡ, йәшелсәселек, емешселек, виноградсылыҡ, болонсолоҡ, урмансылыҡ,...
ҮРЕНТЕ ТАМЫРЛЫ ҠЫЙ ҮЛӘНДӘРЕ
ҮРЕНТЕ ТАМЫРЛЫ ҠЫЙ ҮЛӘНДӘРЕ, башлыса вегетатив юл м‑н тамыр үрентеләре (өҫтәмә бөрөләрҙән сыҡҡан үренделәр) ярҙамында үрсеүсе күп йыллыҡ үләндәр. Ү.т.ҡ.ү. баҫыу билсәне, баҫыу эт эсәге, сыбар сысҡанборсаҡ, сысҡан кәрешкәһе, тал һөтлөгәне, үрмәле әсе үлән, ябай етенүлән, ялан һары билсәне һ.б. инә. Ү.т.ҡ.ү....
ҮЛӘН ОНО
ҮЛӘН ОНО, витаминлы‑аҡһымлы мал аҙығы, яһалма киптерелгән үлән массаһынан алына. Ү.о. өсөн сәселгән күп йыллыҡ һәм бер йыллыҡ үләндәр ҡулланыла, улар араһында ҡуҙаҡлылар өҫтөнлөк итә. Йәшел үләндәрҙе яһалма киптергәндә туҡлыҡлы матдәләрҙең 90—95%‑ы һаҡлана. Ү.о. ауыл хужалығы малдарын ашатҡанда ҡиммәтле...
УФИМСКАЯ, ҡабаҡ сорты
УФИМСКАЯ, ҡабаҡ сорты. 1976 й. Э.М.Кузеев, С.С.Умов (БНИИСХ) тарафынан Серая Волжская һәм Стофунтовая сорттарын һеркәләндереп алынған гибрид популяциянан күп тапҡыр шәхси һайлап алыу ысулы м‑н сығарыла. Емешенең ауырлығы 3,2—7,3 кг, бейеклеге 14—25 см, диам. 28—45 см; йоҡа ҡабыҡлы, яҫы‑йомро, бер аҙ...
УРМАНСЫЛЫҠ
УРМАНСЫЛЫҠ, 1) үҫемлекселектең ағас, башҡа урман продукттары алыу, ш. уҡ һаҡлау, һыу көйләү, һауыҡтырыу, эстетик һ.б. халыҡ‑хужалыҡ һәм соц. маҡсаттарҙа файҙаланыу өсөн урман үҫтереү м‑н шөғөлләнгән тармағы. У. урман хужалығының нигеҙе булып тора. 2) Тәбиғәт, урманды үҫтереү һәм яҡшыртыу, уның продуктлылығын...
