Список материалов
НӨРКӘ, Балтас р‑нындағы ауыл
НӨРКӘ, Балтас р‑нындағы ауыл, Нөркә а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.-Көнб. 14 км һәм Көйәҙе т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнс. табан 84 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 1494 кеше; 1920 – 1723; 1939 – 925; 1959 – 727; 1989 – 557; 2002 – 455; 2010 – 406 кеше. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002). Урта...
НӨРКӘ, Ҡалтасы р‑нындағы ауыл
НӨРКӘ, Ҡалтасы р‑нындағы ауыл, Калегин а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 45 км һәм Яңауыл т. юл ст. К.‑Көнб. табан 93 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 289 кеше; 1920 — 300; 1939 — 296; 1959 — 237; 1989 — 158; 2002 — 118; 2010 — 406 кеше. Мариҙар йәшәй (2002). Клуб бар.
Ауылға Уҫы даруғаһында...
НӨРКӘЙ, Туймазы р‑нындағы ауыл
НӨРКӘЙ, Туймазы р‑нындағы ауыл, Собханғол а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Туймазы т. юл ст. К.‑Көнс. табан 8 км алыҫлыҡта Өҫән й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 454 кеше; 1920 – 512; 1939 – 392; 1959 – 287; 1989 – 383; 2002 – 641; 2010 – 888 кеше. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002). Урта мәктәп,...
НӨРЛӨ, Өфө р‑нындағы ауыл
НӨРЛӨ, Өфө р‑нындағы ауыл, Николаевка а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Өфө т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 33 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1896 й. — 1352 кеше; 1920 — 1766; 1939 — 1420; 1959 — 1129; 1989 — 1448; 2002 — 1622; 2010 — 1892 кеше. Татарҙар йәшәй (2002). Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, амбулатория,...
НУҒАЕВ Рәйес Йәнфүр улы
НУҒАЕВ Рәйес Йәнфур улы (15.5.1931, Өфө) тау инженеры. БР ФА‑ның мөхбир ағзаһы (1991), техник ф. д‑ры (1989), проф. (1992). БАССР‑ҙың атҡ. нефтсеһе (1976), СССР‑ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1991), СССР‑ҙың почётлы нефтсеһе (1991). ӨНИ‑не тамамлағандан һуң (1954) “Туймазанефть” тресында (Октябрьский ҡ.)...
НУҒАЙ ДАРУҒАҺЫ
НУҒАЙ ДАРУҒАҺЫ, 16 б. аҙағында — Өфө өйәҙе, 18 б. башында — Өфө провинцияһы, 1744 й. алып Ырымбур губернаһы составына ингән (ҡара: Даруға). 17 б. аҙағында төньяҡ‑көнбайышта — Ҡазан даруғаһы, төньяҡ‑көнсығышта — Себер даруғаһы, көнсығышта һәм көньяҡта — Ҡаҙаҡ ханлығы, көнбайышта Ҡазан өйәҙе менән сиктәш...
НУҒАЙ ҠАЛАСЫҠТАРЫ
НУҒАЙ ҠАЛАСЫҠТАРЫ, иртә тимер быуат археологик ҡомартҡылары. Өфөнөң Октябрь р‑ны Нуғай а. көньяҡ-көнсығышҡа табан Ағиҙел й. уң ярында йәнәш морондарҙа урынлашҡан. 1983 й. И.М.Аҡбулатов һәм Г.Н.Гарустович тарафынан асыла һәм өйрәнелә, 1993 й. М.Ф.Обыдённов, 1998 й. В.В.Овсянников тикшерә. 2 ҡаласыҡ табылған....
НУҒАЙ ТЕЛЕ
НУҒАЙ ТЕЛЕ, ҡыпсаҡ төркөмөнә (ҡара: Ҡыпсаҡ телдәре) ҡараған төрки телдәрҙең береһе. Нуғайҙарҙың милли теле. Дағстанда, Ингушетияла, Ҡарасай‑Черкес, Чечен Респ., Әстерхан өлк., РФ‑тың Краснодар һәм Ставрополь крайҙарында таралған. Һөйләшеүселәр һаны яҡынса 75 мең кеше (1989). Ҡаҙаҡ теленә, ҡарағалпаҡ...
НУҒАЙ УРҘАҺЫ
НУҒАЙ УРҘАҺЫ, 15 б. башы — 16 б. 2‑се ярт. көнбайышта Волга й. түбәнге ағымынан алып көнсығышта Иртыш й. тиклем, төньяҡта Һамар һәм Ҡариҙел йй. түбәнге ағымынан алып көньяҡта Арал һәм Каспий диңгеҙҙәренә тиклем терр‑яны биләгән дәүләт. Алтын Урҙаның көньяҡ‑көнсығыш өлөшөндә Иҙеүкәй хан тарафынан Манғыт...
НУҒАЙ, ауыл, Өфө составында
НУҒАЙ, ауыл, 1992 й. алып Өфө составында, Октябрь р‑ны Нуғай а/с үҙәге. Өфөнән К.‑Көнс. 30 км һәм Юрмаш т. юл ст. К.‑Көнб. табан 20 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 1024 кеше; 1920 – 1406; 1939 – 1700; 1959 – 864; 1989 – 541; 2002 – 766; 2010 – 1479 кеше. Урыҫтар йәшәй (2002). Урта мәктәп,...
НУҒАЙБӘК ӘСӘНОВ
НУҒАЙБӘК ӘСӘНОВ, Крәҫтиәндәр һуғышында (1773—75) ҡатнашыусы, Е.И.Пугачёв полковнигы. Ҡазан даруғаһы Юрмый улусы Салпы а. (хәҙ. ТР‑ҙың Аҙнаҡай р‑ны) башҡорто. Шул уҡ улустың старшинаһы. 1774 й. 15 ғин. Арынғол Асаев м‑н берлектә Ҡазан губернаһының Зәй ҡәлғәһен ала. 17 ғин. полк. Ю.Б.Бибиков етәкс. хөкүмәт...
НУҒАЙБӘК ҠӘЛҒӘҺЕ
НУҒАЙБӘК ҠӘЛҒӘҺЕ, Н у ғ а й б ә к, Ы ҡ ҡ ә л ғ ә һ е, 1736—37 йй. Ыҡ й. (Кама й. ҡушылдығы) уң ярында Нуғайбәк а. урынында В.Н.Татищевтың инициативаһы б‑са Түб. Кама аръяғы сик һыҙығы (ҡара: Кама аръяғы сик һыҙығы) м‑н Минзәлә һәм Шишмә ҡәлғәләре араһын һаҡлау, башҡорт ихтилалдарын (1735—40) баҫтырыу...
НУҒАЙБӘК, Баҡалы р‑нындағы ауыл
НУҒАЙБӘК, Баҡалы р‑нындағы ауыл, Яңы Урсай а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнб. 50 км һәм Туймазы т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 92 км алыҫлыҡта Ыҡ й. (Кама й. ҡушылдығы) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. – 1263 кеше; 1920 – 1449; 1939 – 819; 1959 – 561; 1989 – 393; 2002 – 384; 2010 – 317 кеше. Урыҫтар йәшәй...
НУҒАЙБӘКОВТАР
НУҒАЙБӘКОВТАР, кантон башлыҡтары. Бөгөлмә өйәҙе Юрмый улусы Урсай а. (ТР‑ҙың Аҙнаҡай р‑ны) башҡорттары. Көрмәнкәй Н. билдәле, 1803—20 йй. 12‑се башҡ. кантоны башлығы була. Уның улы — Шаһингәрәй Көрмәнкәй улы Н. (1790—?), сотник (1829), 1820—36 йй. 12‑се башҡ. кантоны башлығы. 1836 й. вазифаһынан алына,...
НУҒАЙБӘКТӘР
НУҒАЙБӘКТӘР, керәшендәр составындағы этнографик төркөм. Н. һаны 2002 й. РФ‑та 9,6 мең (башлыса Силәбе өлк. Нуғайбәк һәм Сыбаркүл р‑ндарында йәшәйҙәр), БР‑ҙа — 40; 2010 й. ошоға ярашлы — 8,2 мең һәм 38 кеше. Н. теле татар теленең урта диалектына ҡарай. Диндар Н. православие динен тота. Н. тәүге ауылдары...
НУҒАЙҘАР
НУҒАЙҘАР (үҙ атамаһы ноғай), РФ‑та йәшәүсе халыҡ. Н. һаны 1989 й. РСФСР‑ҙа — 75,2 мең, 2002 й. РФ‑та 91 мең кеше тәшкил иткән. БР‑ҙа 2002 й. Н. һаны — 30, 2010 й. 45 кеше иҫәпләнгән. Айырыуса Төньяҡ Кавказда тупланып йәшәйҙәр. Н. теле төрки телдәрҙең төньяҡ-көнбайыш (ҡыпсаҡ) төркөмөнә ҡарай. Диндарҙарҙың...
НУКЛЕИН КИСЛОТАЛАРЫ
НУКЛЕИН КИСЛОТАЛАРЫ, п о л и н у к л е о т и д т а р, тере организмдарҙа генетик мәғлүмәтте һаҡлау һәм тапшырыуҙы тәьмин иткән биополимерҙар. Ҡабатланыусы блоктарҙан — нуклеотидтарҙан — торған оҙон полимер молекулалар. Н.к. составына ниндәй углевод — дезоксирибоза йәки рибоза инеүенә ҡарап, дезоксирибонуклеин...
НУҠАЙ, Күгәрсен р‑нындағы ауыл
НУҠАЙ, Күгәрсен р‑нындағы ауыл, Нуҡай а/с үҙәге. Район үҙәгенән К. 25 км һәм Мәләүез т. юл ст. К.‑Көнс. табан 95 км алыҫлыҡта Янташ й. (Һаҡмар й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1900 й. – 716 кеше; 1920 – 797; 1939 – 524; 1959 – 470; 1989 – 281; 2002 – 309; 2010 – 298 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002)....
НУР АУЫРЫУЫ
НУР АУЫРЫУЫ, кеше организмына мөмкин булған кимәлдән артыҡ дозаларҙа ионлы нурланыш тәьҫир иткәндә үҫешә торған ауырыу. Н.а. киҫкен һәм хроник төрҙәргә айыралар. Н.а. үҫешенә тышҡы (дөйөм һәм урындағы) һәм эске (радиоактив матдәләрҙең организмға һауа, аҙыҡ һ.б. аша инә) нурланыш сәбәпсе була. Кеше һаулығы...
НУР, Нуриман р‑нындағы ауыл
НУР, Нуриман р‑нындағы ауыл, Яңы Субай а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 20 км һәм Иглин т. юл ст. Т.‑Көнс. табан 70 км алыҫлыҡта Һалдыбаш й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 241 кеше; 1959 — 150; 1989 — 163; 2002 — 107; 2010 — 96 кеше. Башҡорттар, татарҙар йәшәй (2002). Клуб бар. Ауылға 20 б....
