Список материалов
ФАУНА
ФАУНА (лат. Fauna — урман һәм баҫыуҙар алиһәһе, рим мифол. хайуандарҙы ҡурсалаусы), билдәле бер терр‑яла йәшәгән хайуан төрҙәренең тарихи яҡтан нығынған йыйылмаһы. Төрлө фауна комплекстарынан (тундра, тайга, урман һ.б.), ш. иҫ. ареалдары оҡшаш булған хайуан төрҙәренән, барлыҡҡа килә. Билдәле бер терр‑яның...
ФАСЦИОЛЁЗ
ФАСЦИОЛЁЗ, кешенең һәм хайуандарҙың башлыса гепатобилиар системаһын һәм эсәктәрен зарарлай торған паразитар ауырыу. Тыуҙырыусылары: Fasciola hepatica (бауыр имгесе) һәм Fasciola gigantica һ.б. трематодалар. Тыуҙырыусының сығанағы — тышҡы мөхиткә паразиттың йомортҡаларын бүлеп сығарған ауырыу хайуандар...
ФАСОЛЬ
ФАСОЛЬ (Phaseolus), ҡуҙаҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 150‑нән ашыу (культурала яҡынса 20) төрө билдәле, Австралияла, Америкала, Африкала, Европала, Көньяҡ һәм Көньяҡ‑Көнсығыш Азияла таралған. Башҡортостанда ябай Ф. үҫтерелә, уның әрсеү (орлоҡ алыу өсөн үҫтерелә) һәм шәкәр (бешеп етмәгән ҡуҙаҡ)...
ФАРШАТОВ Иридий Әшрәф улы
ФАРШАТОВ Иридий Әшрәф улы (5.7.1938, БАССР‑ҙың Кушнаренко р‑ны Кушнаренко а.), хоҡуҡ белгесе. Юридик ф. д‑ры (1992), проф. (1993). РФ‑тың почётлы юғары проф. белем биреү хеҙм‑ре (2000). Свердловск юридик ин‑тын тамамлағандан һуң (1966) БАССР‑ҙың Асҡын район халыҡ судында халыҡ судьяһы, 1969 й. алып...
ФАРТУКОВ Иван Иванович
ФАРТУКОВ Иван Иванович (28.7.1948, Белорус ССР‑ы Скориничи а.), рәссам. БР‑ҙың халыҡ (2017) һәм атҡ. (2002) рәссамы. Рәссамдар союзы ағзаһы (1983). Түб. Тагил пед. ин‑тын тамамлаған (1977). 1969 й. алып Өфөлә йәшәй һәм эшләй. БАССР Рәссамдар союзы идараһы рәйесе (1987—89). Акварель техникаһында эшләгән...
ФАРСЫ ТЕЛЕНӘН ҮҘЛӘШТЕРЕЛГӘН ҺҮҘҘӘР
ФАРСЫ ТЕЛЕНӘН ҮҘЛӘШТЕРЕЛГӘН ҺҮҘҘӘР. Төрки һәм фарсы телле халыҡтарҙың тығыҙ иҡт. һәм мәҙәни бәйләнештәре Ф.т.ү.һ. таралыуына булышлыҡ итә. Фарсы һүҙҙәренең башҡорт теленә үтеп инеүендә бер нисә этап күҙәтелә. Беренсе ҡатламды башҡ. теле үҫешенең иртә осоронда (ҡара: Этногенез) үҙләштерелгән, башҡ. теленең...
ФАРСЫ ТЕЛЕ
ФАРСЫ ТЕЛЕ, иран телдәренең береһе (көньяҡ-көнбайыш төркөмө). Ирандың рәсми теле. Шулай уҡ Афғанстанда, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәрендә, Ираҡта, Пакистанда, Һиндостанда, Грузияның, Әзербайжандың, Әрмәнстандың ҡайһы бер райондарында һ.б. таралған. Һөйләшеүселәр һаны — 60 млн ашыу кеше (1999). БР‑ҙа 150‑гә...
ФАРМАЦЕВТИКА ХЕҘМӘТЕ
ФАРМАЦЕВТИКА ХЕҘМӘТЕ, дауалау‑иҫкәртеү учреждениеларын һәм халыҡты дарыуҙар, мед. тәғәйенләнешле изделиелар, гигиена предметтары һ.б. м‑н тәьмин итеүҙе тормошҡа ашырған дәүләт учреждениелары һәм предприятиелары системаһы. Башҡортостанда 1918 й. алып Өфө губ. мед.‑санитария бүлеге эргәһендә фарм. бүлексәһе,...
ФАРМАНДАР №1 һәм №2
ФАРМАНДАР №1 һәм №2, Башҡорт мәркәз шураһының 1917 й. 11 һәм 15 нояб. сығарған бойороҡтары. Ш.Ә.Манатов, Ә.Ә.Вәлидов, Ф.Дәүләтшин, Й.Г.Әмиров, Ғ.Айытбаев, М.Ғ.Смаҡов, Ғ.В.Хәсәнов, И.И. Мутин, Ш.Бабич ҡул ҡуйған. Ф.№1, Ваҡытлы хөкүмәт ҡолатылыу һәм тулы хоҡуҡлы үҙәк власть булмау сәбәпле, Бәләкәй Башҡортостан...
ФАРМАКОЛОГИЯ
ФАРМАКОЛОГИЯ (гр. pharmakon — дарыу һәм ... логия), дарыуҙарҙың кеше һәм хайуандар организмына тәьҫирен өйрәнеүсе фән. Дөйөм һәм айырым Ф. айыралар. Фарм. химия, фармакогнозия,фармация, токсикология, физиология һ.б. фәндәр м‑н тығыҙ бәйле.
Медицина Ф. 20 б. 30‑сы йй. уртаһында БДМИ‑ла И.А.Лерман етәкс....
ФАРМАКОГНОЗИЯ
ФАРМАКОГНОЗИЯ (гр. phármakon — дарыу һәм gnósis — белем), дарыуҙар яһау өсөн үҫемлектәр һәм хайуандарҙан алынған дарыу сеймалын, уларҙың беренсел эшкәрткәндән һуңғы ҡайһы бер продукттарын (эфир майҙары, һөт һымаҡ һуттар, ыҫмалалар һ.б.) өйрәнгән фән. Сифат һәм һан анализы, сеймалды әҙерләү, һаҡлау һ.б....
ФАРЗЕТДИНОВ Миркашир Миңлеғәли улы
ФАРЗЕТДИНОВ Миркашир Миңлеғәли улы [5.9.1921, Өфө губ. Бөрө өйәҙе Яңы Нуғай а. (БР‑ҙың Краснокама р‑ны) — 28.9.1991, Өфө], физик‑теоретик. Физика‑матем. ф. д‑ры (1973), проф. (1973). БАССР‑ҙың атҡ. фән эшмәкәре (1979). Пермь ун‑тын тамамлаған (1951). 1939—48 йй. (өҙөклөк м‑н) Краснокама р‑нының Яңы...
ФАНТАСТИКА
ФАНТАСТИКА (гр. phantastiké — хыял итеү сәнғәте) х у д о ж е с т в о л ы ә ҙ ә б и ә т т ә: тормошто сағылдырыу формаһы, ысынбарлыҡтағы хәл‑ваҡиғалар нигеҙендә логик яҡтан уларға тап килмәгән (“ғәҙәттән тыш”, “мөғжизәле”) Донъя картинаһын тыуҙырыу. Ф. өсөн юғары дәрәжәлә шартлылыҡ, реаль логик бәйләнештәрҙе...
ФАНТАЗИЯ
ФАНТАЗИЯ (гр. phantasia — хыял), бер дәүергә хас булған (йөкмәткеле, структур) үҙенсәлекле комбинациянан ғибәрәт инструменталь (һирәгерәк вокаль) музыка жанры. Башҡортостанда тәүге Ф. К.Й.Рәхимов ижад итә: Халыҡ музыка ҡоралдары оркестры өсөн башҡ. темаларына Ф., Домралар секстеты өсөн башҡ. темаларына...
ФАНЕРОЗОЙ
ФАНЕРОЗОЙ (гр. phanerós — асыҡтан‑асыҡ һәм zōé — тормош), ф а н е р о з о й э о н ы, ф а н е р о з о й э о н о т е м а һ ы, Ер геологияһы тарихының иң ҙур этабы. 542 млн йыл дауам итә. Америка геологы Дж.Чедвик тарафынан 1930 й. айырып күрһәтелә. Палеозой, мезозой, кайнозойға бүленә. Ф. алда кембрий...
ФАНЕР ПРОИЗВОДСТВОҺЫ
ФАНЕР ПРОИЗВОДСТВОҺЫ, ағас эшкәртеү сәнәғәтенең фанера, бөгөп йәбештерелгән деталдәр һәм шпон етештергән тармағы (ҡара: Ағас плита). Башҡортостанда 20 б. башында үҫеш ала. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында респ. самолёт эшләү өсөн махсус фанера төрө етештерелә. 2004 й. тармаҡта 3 пр‑тие, ш. иҫ. Өфө фанер‑плита...
ФАМЕН ЯРУСЫ,
ФАМЕН ЯРУСЫ, девондың өҫкө бүлегенең өҫкө бүлексәһе. Франс ярусында ята, турней ярусы м‑н ҡаплана. А. Дюмон тарафынан Арден тауҙарында айырып күрһәтелә (1855), Фамен (Бельгия) төбәге исеме м‑н аталған. Стратотибы эзбизташтарҙан, ҡомташтарҙан, һәүерташтарҙан тора. Ф.я. ултырмалары БР терр‑яһында киң...
ФАЛЬКО Валерий Степанович
ФАЛЬКО Валерий Степанович (19.11.1939, Бәләбәй ҡ. — 22.9.2009, Өфө), элемтә аппаратураһын көйләүсе. РФ‑тың почётлы радисы (1996). 1958—2000 йй. (өҙөклөк м‑н) Башҡ‑н “Прогресс” ПБ‑нда эшләй: слесарь-йыйыусы, мастер, 1963 й. башлап монтажсы, 1970 й. — көйләүсе. 1966—69 йй. “Кабель” КБ (Өфө) монтажсыһы....
ФАЛЬК Иоганн Петер
ФАЛЬК Иоганн Петер (1725, башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 1727 йәки 1732, Швеция — 31.3.1774, Ҡазан), сәйәхәтсе, ботаник. Медицина докторы. Упсаль ун‑тын (Швеция) тамамлаған. 1767 й. алып Император Фәндәр һәм сәнғәт акад. (С.‑Петербург) Ботаника баҡсаһы директоры. Рәсәйҙең көньяҡ-көнсығыш төбәктәрен өйрәнеү...
ФАЛЛЮС
ФАЛЛЮС (Phallus), фаллюс һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған бәшмәк заты. Яҡынса 10 төрө билдәле, киң таралған. БР‑ҙа ябай Ф. үҫә. Өлгөрөп етмәгән емешлек тәненең бейеклеге 4—6 см, киңлеге 3—5 см, йомортҡа, шар формаһында, аҡ йәки һарғылт төҫтә, төбөндә тамыр рәүешле мицелийы булған бауы бар. Тышсаһының тышҡы...
