Список материалов
ТӘЛМӘРЙЕНДӘР
ТӘЛМӘРЙЕНДӘР (Rana), ҡойроҡһоҙ ер‑һыу хайуандары заты. 220‑нән ашыу төрө билдәле. Евразияла, Төньяҡ һәм Үҙәк Америкала, Африкала, Австралия һәм Көньяҡ Американың төньяғында таралған. БР‑ҙа 4 төрө бар. Һоро Т. (осло моронло Т. һәм үлән Т.) ҡара төҫтәге сикә табы бар, йәшел Т. (күл Т. һәм быуа Т.) тапһыҙ....
ТӘЛМӘРЙЕН ТӘҢКӘҺЕ
ТӘЛМӘРЙЕН ТӘҢКӘҺЕ, һ ы у т ә ң к ә (Lemna), һыутәңкә һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 10 төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. Башҡортостанда өс өлөшлө Т.т. һәм бәләкәй Т.т. үҫә. Һыу өҫтөндә йөҙгән йәки һыу эсендә булған, оҙон еп рәүешендәге тамырлы күп йыллыҡ үләндәр. Һабаҡтары үҫешеп...
ТӘЛГӘШЛЕ АБАҒА
ТӘЛГӘШЛЕ АБАҒА (Botrychium), тәлгәшле абаға һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 40 төрө билдәле, бөтә Ер шарында таралған. Башҡортостанда 3 төрө үҫә: виргин Т.а., күп айырмалы Т.а., тәлгәшле абаға. Күп йыллыҡ абағалар, бейеклеге 5—40 см, ҡыҫҡа тамырһабаҡлы һәм йыуан итләс тамырлы. Япраҡтары...
ТӘКӘРЛЕК, Дүртөйлө р‑нындағы ауыл
ТӘКӘРЛЕК, Дүртөйлө р‑нындағы ауыл, Тәкәрлек а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 6 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 117 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 813 кеше; 1920 — 930; 1939 — 841; 1959 — 571; 1989 — 304; 2002 — 246; 2010 — 255 кеше. Татарҙар, башҡорттар йәшәй (2002). Фельдшер‑акушерлыҡ...
ТӘКӘЙ, Иглин р‑нындағы ауыл
ТӘКӘЙ, Иглин р‑нындағы ауыл, Надеждин а/с ҡарай. Район үҙәгенән Көнс. 50 км һәм Көҙәй т. юл ст. К.-Көнс. табан 11 км алыҫлыҡта Баш й. (Эҫем й. ҡушылдығы) буйында, Һамар—Өфө—Силәбе автомобиль юлында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 621 кеше; 1920 — 734; 1939 — 785; 1959 — 365; 1989 — 145; 2002 — 141; 2010...
ТӘКӘЕВ Данис Солтан улы
ТӘКӘЕВ Данис Солтан улы (10.11.1940, БАССР‑ҙың Иглин районы Иҫке Ҡобау а. — 9.9.2008, Стәрлетамаҡ ҡ., БР‑ҙың Иглин районы Яңы Ҡобау а. ерләнгән), тел белгесе. Филология фәндәре докторы (2000), профессор (1995). РФ‑тың (1998) һәм БАССР‑ҙың (1990) атҡаҙанған уҡытыусыһы, БР‑ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре...
ТӘКӘ, Мәсетле р‑нындағы ауыл
ТӘКӘ, Мәсетле р‑нындағы ауыл, Ростов а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 28 км һәм Красноуфимск т. юл ст. (Свердловск өлк.) К.‑Көнс. табан 136 км алыҫлыҡта Усмашлы й. (Әй й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1920 й. — 418 кеше; 1939 — 360; 1959 — 432; 1989 — 361; 2002 — 346; 2010 — 331 кеше. Башҡорттар...
ТӘЖРИБӘ ХУЖАЛЫҒЫ
ТӘЖРИБӘ ХУЖАЛЫҒЫ, Өфө р‑нындағы ауыл, Ҡыҙылъяр а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Өфө т. юл ст. Т.‑Көнб. табан 23 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 292 кеше; 1989 — 137; 2002 — 160; 2010 — 149 кеше. Урыҫтар, татарҙар йәшәй (2002).
Ауылға 1929 й. Малсылыҡ б‑са зона тәжрибә станцияһы ҡасабаһы булараҡ...
ТӘЖРИБӘ ПРОИЗВОДСТВОҺЫ
ТӘЖРИБӘ ПРОИЗВОДСТВОҺЫ, продукцияның яңы төрҙәрен йәки инновацион технологик процестарҙы барлыҡҡа килтереү б‑са тәж.‑конструкторлыҡ йәки фәнни‑тикшеренеү эштәренең һуңғы этабы. Ғәмәли фәнни тикшеренеүҙәрҙең һөҙөмтәләрен сәнәғәт шарттарына макс. рәүештә яҡынайтылған, әммә бәләкәйерәк масштабта тикшереү...
ТӘЖРИБӘ ЗАВОДЫ
ТӘЖРИБӘ ЗАВОДЫ, ДУП. Үҫемлектәрҙе химик һаҡлау сараларын, биологик препараттар, присадкалар, коррозия ингибиторҙарын, дарыуҙарҙы эшләү, уларҙың технологияларын һынау һәм аҙ күләмдә етештереү м‑н шөғөлләнә. Өфөлә урынлашҡан. Завод составына тәж.‑производство цехы, фәнни‑производство һәм микробиология...
ТӘЖӘЙ, Илеш р‑нындағы ауыл
ТӘЖӘЙ, Илеш р‑нындағы ауыл, Ҡужбаҡты а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 23 км һәм Бүздәк т. юл ст. Т. табан 130 км алыҫлыҡта Баҙы й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 625 кеше; 1920 — 861; 1939 — 905; 1959 — 783; 1989 — 630; 2002 — 587; 2010 — 518 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002). Урта мәктәп, мәҙәниәт...
ТӘВКИЛЕВТӘР
ТӘВКИЛЕВТӘР, дворяндар нәҫеле. Нәҫелде башлап ебәреүселәр — Дәүләтмәмәт, Уразлай, Уразмәмәт мырҙалар. Дәүләтмәмәт Т. Ярославль өйәҙендә хеҙмәт иткән, Владимир һәм Ярославль өйәҙҙәрендә поместьеһы булған. Уның улдары: Мәмеш, Болош, Сәфәр һәм Мәмәт. 17 б. — 18 б. башында Т. мырҙаларға Владимир, Ҡасим,...
ТӘВКИЛЕВ Сәлимгәрәй Шәңгәрәй улы
ТӘВКИЛЕВ Сәлимгәрәй Шаһингәрәй улы [1805, Ырымбур губ. Бәләбәй өйәҙе Килем а. (БР‑ҙың Бүздәк р‑ны) — 2.1.1885, Өфө, Беренсе йәмиғ мәсете терр‑яһында ерләнгән], дин әһеле, Ырымбур мосолман диниә назараты мөфтөйө (1865—85). Тәвкилевтәр нәҫеленән. 1828—29 йй. рус‑төрөк һуғышында, 1830—31 йй. поляк ихтилалын...
ТӘВКИЛЕВ Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы
ТӘВКИЛЕВ Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы [4.8.1850, Ырымбур губ. Бәләбәй өйәҙе Килем а. (БР‑ҙың Бүздәк р‑ны) — ?], Өфө губернаһынан 1—4‑се саҡырылыш Дәүләт думаһы (1906—17) депутаты. Дворян. Тәвкилевтәр нәҫеленән. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—78 йй. рус‑төрөк һуғышында ҡатнашыусы. Паж корпусын...
ТӘВКИЛЕВ Алексей Иванович
ТӘВКИЛЕВ Алексей Иванович (ысын исеме Ҡотломөхәммәт Мәмәшев; яҡынса 1674—1766), башҡорт ихтилалдарын (1735— 40), башҡорт ихтилалын (1755—56) баҫтырыуҙа ҡатнашыусы. Ген.‑майор (1755). Тәвкилевтәрҙең Өфө тармағын башлап ебәреүсе. 1711 й. Прут походында, 1717 й. Хиуа походында, 1722—23 йй. фарсы походында...
ТӘБИҒИ ШӘКӘРҘӘР
ТӘБИҒИ ШӘКӘРҘӘР, тере организмдар составына ингән полигидроксикарбониллы берләшмәләр һәм уларҙың химик модификациялар һөҙөмтәһендә (окисланыу, ҡайтарылыу, урын алыштырыусылар индереү) алынған бик күп сығарылмалары. Т.ш. үҫемлектәр составында осрай. Моно‑ (глюкоза, фруктоза, галактоза, рибоза һ.б.),...
ТӘБИҒИ СҮСТӘР
ТӘБИҒИ СҮСТӘР, н а т у р а л ь с ү с т ә р, еп һәм туҡыу әйберҙәре алыр өсөн ҡулланылған тәбиғи сығанаҡлы оҙон һығылмалы һәм ныҡ есемдәр. Органик (аҡһымлы — йөн, ебәк; целлюлозалы — джут, етен, сүс, мамыҡ, ҡара: Целлюлоза) һәм органик булмаған (минераль сүс — асбест) Т.с. айырыла. Т.с. сикләнгән оҙонлоҡ...
ТӘБИҒИ СПИРТТАР
ТӘБИҒИ СПИРТТАР. Ирекле хәлдә йәки ҡатмарлы эфирҙар рәүешендә үҫемлектәрҙә таралған. Мәҫ., майҙар — глицерин; балауыҙҙар — юғары алифатик спирттарҙың эфирҙары; фенилэтил спирты һәм ментол — ярашлы рәүештә әлморон һәм бөтнөк эфир майҙарының ҡушма өлөшө; цетил, мирицил һәм ҡайһы бер Т.с. бал ҡорто балауыҙынан...
ТӘБИҒИ ПАРК
ТӘБИҒИ ПАРК, тәбиғәт комплекстарына зыян килтереүсе хужалыҡ эшмәкәрлеге тыйылған төбәк әһәмиәтендәге махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре категорияһы. Т.п. тәбиғәтте һаҡлау, ғилми‑тикшеренеү һәм экологик ағартыу учреждениелары статусы бар. Т.п. бурыстары: уникаль тәбиғәт комплекстарын, тәбиғи һәм тарихи‑мәҙәни...
ТӘБИҒИ МАЛ АҘЫҒЫ ЕРҘӘРЕ
ТӘБИҒИ МАЛ АҘЫҒЫ ЕРҘӘРЕ, тәбиғи үҫемлектәр япмаһы булған мал аҙығы ерҙәре (сабынлыҡтар һәм көтөүлектәр). Башҡортостанда Т.м.а.е. майҙаны 3,4 млн га ашыу тәшкил итә, шуларҙан сабынлыҡтар — яҡынса 1,2 млн га, көтөүлектәр — 2,2 млн га ашыу (2013). Иң ҡиммәтлеләре булып уңдырышлы үҫемлектәр япмаһынан торған...
