Список материалов
ЭССЕН Пётр Кириллович
ЭССЕН Пётр Кириллович (11.8.1772—23.9.1844, С.‑Петербург, Орёл губ. ерләнгән), дәүләт эшмәкәре. Инфантериянан генерал (1819). Граф (1833). А.В.Суворовтың 1799 й. Швейцария походында, 1806—07 йй. рус‑прусс‑француз һуғышында, 1806—12 йй. рус‑төрөк, 1812 й. Ватан һуғыштарында, рус армияһының 1813—14 йй....
ЭССЕ
ЭССЕ (фр. essai), ниндәй ҙә булһа бер күренешкә авторҙың шәхси күҙаллауын сағылдырған һәм баштан уҡ уны тулыһынса аңлатыуға дәғүә итмәгән бәләкәй күләмле һәм ирекле композициялы проза әҫәре. Эссеистика синкретизмға тартыла (асылда художестволы башланғыстар публицистик һәм фәлс. башланғыстар м‑н ҡушыла);...
ЭСКЕ ЯНЫУЛЫ ДВИГАТЕЛДӘР
ЭСКЕ ЯНЫУЛЫ ДВИГАТЕЛДӘР, яғыулыҡты яндырған һәм йылылыҡ энергияһының бер өлөшөн механик энергияға үҙгәрткән йылылыҡ двигателе. Ҡулланылған яғыулыҡ төрө б‑са шыйыҡлыҡ һәм газ; эш циклы б‑са — өҙлөкһөҙ эшләгән, ике һәм дүрт тактлы һ.б.; энергия үҙгәртеү принцибы б‑са — тура реакциялы (реактив), роторлы...
ЭСКЕ ЭШТӘР МИНИСТРЛЫҒЫ МУЗЕЙЫ
ЭСКЕ ЭШТӘР МИНИСТРЛЫҒЫ МУЗЕЙЫ. Өфөлә урынлашҡан. 1982 й. БР б‑са ЭЭМ‑дың Милиция музейы булараҡ ойошторола, 2011 й. алып БР б‑са ЭЭМ музейы. БР ҡалаларында һәм райондарында 79 филиалы бар (2013). Музей фондына 1,5 меңдән ашыу һаҡлау берәмеге, ш. иҫ. 1905 й. башлап формалы кейем, Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытындағы...
ЭСКАДРИЛЬЯЛАР
ЭСКАДРИЛЬЯЛАР (фр. escadrille), 1) авиацияның бер типтағы самолёт отрядтары йәки бер нисә звенонан (10—24 хәрби берәмек) торған төп тактик подразделениеһы; 2) ҡайһы бер сит ил Ҡораллы көстәренең ракета (зенит‑ракета) подразделениеһы. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Э. халыҡтың үҙ ирке м‑н индерелгән аҡсалата...
ЭСЕРҘАР, ҡара: Социал революционерҙар партияһы.
ЭСЕРҘАР, ҡара: Социал‑революционерҙар партияһы.
ЭСӘКТӘРҘЕҢ ҮТКӘРМӘҮСӘНЛЕГЕ
ЭСӘКТӘРҘЕҢ ҮТКӘРМӘҮСӘНЛЕГЕ, и л е у с, эсәктәрҙәге тупланманың хәрәкәте туҡталыуға бәйле киҫкен хирургик ауырыу. Механик (странгуляцион, обтурацион һәм ҡатнаш) һәм функциональ (спастик һәм паралитик) Э.ү. айырыла.
Кешелә Э.ү. Симптомдары: газдар һәм оло ярауҙың туҡталыуы, ҡорһаҡта ҡатыу алыу рәүешендәге...
ЭСӘКҠЫУЫШЛЫЛАР
ЭСӘКҠЫУЫШЛЫЛАР, с а ҡ ҡ ы с т а р (Coelenterata), умыртҡаһыҙҙар тибы. 3 класы, яҡынса 9 мең төрө билдәле, бөтә Ер шары буйлап таралған. БР‑ҙа гидроид һымаҡтар класына ҡараған 2 төр асыҡлана. Күп күҙәнәкле, яңғыҙ йәки колониаль, күбеһенсә диңгеҙ хайуандары. Кәүҙәһе бер нисә мм алып 30 м тиклем, күҙәнәктәрҙең...
ЭРСЕН‑РАШ
ЭРСЕН‑РАШ Маргарет Ингеборг (16.12.1941, Лейпциг ҡ., Германия — 25.7.2017, Майндағы Франкфурт ҡ., Германия), төркиәтсе, башҡорттар б‑са белгес. И.В.Гёте ис. Франкфурт ун‑тын тамамлаған. 1964 й. башлап Юғары халыҡ мәктәбендә (Майндағы Франкфурт) уҡытҡан, 1977—2006 йй. Майнц, Франкфурт ун‑ттарында, Ирекле...
ЭРОЗИЯ
ЭРОЗИЯ (лат. еrosio — ашау) геоморфологияла, тау тоҡомдарының ер өҫтө һыуҙары тарафынан ашалыу процесы. Рельефты формалаштырған төп факторҙарҙың береһе. Э. тау тоҡомдарының ағым көсө тарафынан механик йыуылыуы, тау тоҡомдарының химик эреүе һ.б. юлдар м‑н бара. Э. һыу, ел, диңгеҙ һ.б. төрҙәре айырыла....
ЭРЕТКЕСТӘР
ЭРЕТКЕСТӘР, матдәләрҙе иретеү, 2 йәки унан күберәк компоненттарҙан бер төрлө системалар булдырыу һәләтенә эйә булған индивидуаль химик берләшмәләр йәки уларҙың ҡатышмаһы. “Шыйыҡса—газ” һәм “шыйыҡса—ҡаты есем” ҡатышмалары өсөн Э. — шыйыҡса, 2 һәм күп компонентлы Э. өсөн — башҡаларынан күберәк миҡдарҙағы...
ЭРЕНБУРГ Илья Григорьевич
ЭРЕНБУРГ Илья Григорьевич (14.1. 1891, Киев — 31.8.1967, Мәскәү), яҙыусы. “Йолҡҡос” (“Рвач”; 1925), “Париждың ҡолауы” (“Падение Парижа”; 1941), “Дауыл” (“Буря”; 1946— 47), “Туғыҙынсы вал” (“Девятый вал”; 1951—52) романдары, “Ваҡытлы килешеүҙәрҙән тыш” (“Вне перемирия”; 1937) хикәйәләр йыйынтығы, “Ут”...
ЭРЕМСЕК
ЭРЕМСЕК, башҡорт аш‑һыуының традицион һөт аҙығы. Айыртылған йәки айыртылмаған, әсегән йәки ойотолған (бер аҙ айран, ҡатыҡ әсеткеһе йәки май айраны ҡушып алына) һыйыр (һирәгерәк кәзә) һөтөн ҡайнатып эшләнә. Алынған эремсек һымаҡ массаны иләктән үткәрәләр, киндер тоҡҡа һалып һарҡыталар йәки ауыр әйбер...
ЭРЕ ПАНЕЛЛЕ КОНСТРУКЦИЯЛАР
ЭРЕ ПАНЕЛЛЕ КОНСТРУКЦИЯЛАР, биналарҙың (тышҡы һәм эске стеналар, түшәмдәр, ҡаплауҙар һ.б.) йәки сәнәғәт ҡоролмаларының бер үлсәме (ҡалынлығы) ҡалған ике үлсәменән (киңлеге һәм оҙонлоғо) күпкә бәләкәй булыуы м‑н айырылған, башлыса пластина формаһындағы терәк яҫы конструкциялар рәүешендәге өлөшө. Э.п.к....
ЭРЕ ҠАРА ТОҠОМ
ЭРЕ ҠАРА ТОҠОМ, сусҡаларҙың ит‑май йүнәлешле тоҡомо. 19 б. башында Англияла урындағы оҙон ҡолаҡлы сусҡаларҙы Неаполь һәм Ҡытай сусҡалары м‑н ҡасырыу ярҙамында сығарыла. Рәсәйгә 1949 й.,
Башҡортостанға 60‑сы йй. башында эре аҡ тоҡомдоң инә сусҡалары м‑н ҡасырыу өсөн индерелә. Тән төҙөлөшө ныҡлы, киң...
ЭРЕ АҠ ТОҠОМ
ЭРЕ АҠ ТОҠОМ, сусҡаларҙың ит‑май йүнәлешле тоҡомо. 19 б. Англияла урындағы һуң өлгөрөүсән сусҡалар м‑н тиҙ өлгөрөүсән Ҡытай һәм күп үрсемле Неаполь һәм Португалия сусҡаларын ҡатмарлы ҡасырыу ярҙамында сығарыла. Ватан тоҡомо 20 б. 30‑сы йй. Э.а.т. ата сусҡаларын урындағы сусҡалар м‑н ҡасырыу ярҙамында...
ЭПОС
ЭПОС (гр. epos — һүҙ, хикәйә), башҡорт фольклоры һәм ауыҙ‑тел әҙәбиәте жанры, шиғри, шиғри‑сәсмә йәки сәсмә формала хикәйәләүсе әҫәр. Халыҡ шиғриәтендә иң боронғо жанрҙарҙың береһе булып тора. Э. халыҡтың тәбиғәт һәм тормош т‑да күҙаллауҙары, дини ҡараштары, йолалары сағыла. Сәсәндәр тарафынан быуындан...
ЭПОКСИД ЫҪМАЛАЛАРЫ
ЭПОКСИД ЫҪМАЛАЛАРЫ, составында глицидил (бифункциональ молекулаларҙың остарында урынлашҡан) йәки эпоксид (олигомер сылбырҙар йәки циклдар составында) төркөмдәре 2‑нән кәм булмаған мономерҙар һәм олигомерҙар. Түбән (350 — 450), уртаса (500 — 1000), юғары (1000 — 3500) молекуляр; баштағы сеймалы б‑са...
ЭПОВ Михаил Иванович
ЭПОВ Михаил Иванович (20.3.1950, Чита өлк. Любовь приискыһы), геофизик. РФА акад. (2006), РФА‑ның мөхбир ағзаһы (2003), БР ФА‑ның почётлы акад. (2016), геол. ф. д‑ры (1991), проф. (2001). Новосибирск ун‑тын тамамлағандан һуң (1973) РФА Себер бүлексәһенең А.А. Трофимук ис. Нефть‑газ геологияһы һәм геофизикаһы...
ЭПИФИТТАР
ЭПИФИТТАР (гр. epi — өҫтөндә һәм ...фит), флораның үҫемлектәр өҫтөндә (ағас ботаҡтары, олондары һәм япраҡтары) йәки уларҙың ҡороған япма туҡымаларында йәшәүсе паразит булмаған төрҙәре. Патиенттар булып тора; тирә‑яҡ мөхиттән һыу һәм минераль матдәләр алыу өсөн (буранка һымаҡ япраҡтар, тамырҙарында көпшәкле...
