Список материалов
ҺЫУ СӘТЛӘҮЕГЕ
ҺЫУ СӘТЛӘҮЕГЕ, б а т м а н с ы ҡ (Trapa), һыу сәтләүеге һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 30 төрө билдәле, Евразияла, Африкала таралған. Башҡортостанда себер Һ.с. үҫә. Бер йыллыҡ һыу үҫемлеге. Һабағы нәҙек, тарбаҡлы, оҙонлоғо 150 см тиклем. Оҙон ҡабарынҡы һаптары булған ябай, ромб формаһындағы,...
ҺЫУ РЕСУРСТАРЫ
ҺЫУ РЕСУРСТАРЫ, хужалыҡта һәм көнкүрештә файҙаланырға яраҡлы төрлө фаза хәлендәге ер өҫтө һыуҙарының һәм ер аҫты һыуҙарының дөйөм запасы. Һыу алмашыныуы актив (йылғалар һыуы) һәм аҡрын (быуаттар буйына) барған (ер аҫты һыуҙары, һаҙлыҡтар, күлдәр, һыуһаҡлағыстар, боҙлоҡтар) Һ.р. айырыла. Һ.р. арауыҡта...
ҺЫУ МЫРЫ
ҺЫУ МЫРЫ (Ephemeroptera), бөжәктәр отряды. 23 ғаиләһе, 2 меңдән ашыу төрө билдәле; Башҡортостанда яҡынса 40 төрө осрай. Кәүҙәһенең оҙонлоғо 0,2—4 см, һомғол, төҫө һарынан алып ҡуйы һороға тиклем. Башы ҙур түгел, күҙҙәре ҙур. Мыйыҡтары ҡыҫҡа, беҙ формаһында. Ауыҙ аппараты редукциялана. Ҡорһағы оҙонса,...
ҺЫУ МОТОЦИКЛЫ
ҺЫУ МОТОЦИКЛЫ, г и д р о ц и к л, карбюраторлы двигателе булған бәләкәй судно. Яҡшы хәрәкәтләнә: бер нисә секунд эсендә тулы тиҙлеген арттыра һәм 180° корпусы оҙонлоғона тигеҙ аралыҡта борола ала. Ял итеү, спорт м‑н шөғөлләнеү һәм һыу акваторияһында патруллек итеү өсөн тәғәйенләнгән. 1997 й. ӨМЭПБ‑ла...
ҺЫУ МЕНӘН ТӘЬМИН ИТЕҮ
ҺЫУ МЕНӘН ТӘЬМИН ИТЕҮ, ҡулланыусыларҙы (халыҡ, сәнәғәт, транспорт һ.б.) һыу м‑н тәьмин итеү б‑са саралар йыйылмаһы. Ер өҫтө һыуҙарын һәм ер аҫты һыуҙарын файҙаланыу нигеҙендә башҡарыла. Һ.м.т.и. системаһы (һыу үткәргес) эсенә һыу алыу ҡоролмаһы, насос станциялары, һыу үткәргестәр, таҙартыу ҡоролмалары,...
ҺЫУ ҠАНДАЛАЛАРЫ
ҺЫУ ҠАНДАЛАЛАРЫ, ҡандалалар отрядына ҡараған бөжәктәрҙең бер нисә ғаиләһе (Gerridae, Hydrometridae, Vellidae һ.б.). Яҡынса 700 төрө билдәле, бөтә Ер шарында сөсө һыуҙа таралған. БР‑ҙа 5 төрө осрай: ҙур Һ.ҡ., күл Һ.ҡ., көмөш Һ.ҡ., G. odontogaster, G. thoracicus. Кәүҙәһе тар, оҙонса, оҙонлоғо 6—17 мм....
ҺЫУ КАДАСТРЫ
ҺЫУ КАДАСТРЫ, дәүләт терр‑яһының һыу ресурстары т‑да системалаштырылған мәғлүмәттәр йыйылмаһы. Ер өҫтө һыуҙарын, ер аҫты һыуҙарын иҫәпкә алыу һәм һыу объекттарын экологик мониторингылау мәғлүмәттәре нигеҙендә төҙөлә. Һыу ресурстарының сифат, һан яғынан, геогр. һәм физик‑химик баһаһын һәм классификацияһын,...
ҺЫУ ЙЫЙЫУ БАССЕЙНЫ
ҺЫУ ЙЫЙЫУ БАССЕЙНЫ, һыу йыйыу майҙаны, һыу йыйыу, ер өҫтөнөң һәм тупраҡ ҡатламының һыу айырғыс м‑н сикләнгән өлөшө, һыу унан һыу объектына ағып төшә. Ер өҫтө һәм ер аҫты Һ.й.б. айырыла, уларҙың сиктәре тап килмәүе мөмкин. Башҡортостан терр‑яһы Волга һәм Урал (Каспий диңгеҙе басс.), Обь (Төньяҡ Боҙло...
ҺЫУ БӨРСӨГӨ
ҺЫУ БӨРСӨГӨ (Utricularia), һыу бөрсөгө һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр заты. Яҡынса 250 төрө билдәле, Ер шарының тропик, субтропик һәм уртаса бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда 2 төрө үҫә. Тамырҙары булмаған күп йыллыҡ бөжәк ашаусы һыу үҫемлектәре. Һабаҡтары түшәлеүсән йәки йөҙмә, бейеклеге...
ҺЫУ БӨРСӘЛӘРЕ
ҺЫУ БӨРСӘЛӘРЕ (Daphnia), тармаҡлы мыйыҡлылар ярым отрядына ҡараған ҡыҫала һымаҡтар заты. 26 төрө билдәле, бөтә Ер шары буйлап сөсө һыу ятҡылыҡтарында таралған. БР‑ҙа 4 төрө бар: планктон Һ.б., ябай Һ.б., D. cucullata, D. magna. 2 мм тиклем оҙонлоҡтағы (ата Һ.б. инә заттарҙан 1,5—2,5 тапҡырға бәләкәйерәк)...
ҺЫУ БАЛАНСЫ
ҺЫУ БАЛАНСЫ, ниндәйҙер ваҡыт эсендә атмосферала, ер шарында һәм уның айырым участкаларында һыуҙың килеме һәм сығымы нисбәте. Һ.б. ер өҫтө һәм ер аҫты аҡмалары, яуым‑төшөм, парланыу һ.б. төҙөй. Ҡоро ерҙең Һ.б. өсөн төп бәйләнеш хас: билдәле терр‑ялағы яуым‑төшөмдөң миҡдары парланыу һәм аҡманың суммаһына...
ҺЫУ АҪТЫ ҮТКӘРГЕС ТОРБАЛАРЫ
ҺЫУ АҪТЫ ҮТКӘРГЕС ТОРБАЛАРЫ, һыу аҫты үткәүелдәр е, һыуһаҡлағыстар, каналдар, диңгеҙҙәр, күлдәр, боғаҙҙар, йылғалар һ.б. м‑н киҫешкән урындарҙа һыу ятҡылығының төбөндәге үткәргес торбалар. Һыу ятҡылығының төбөнә һалыу юлы б‑са тәрәнәйтелгән (тәбиғи һыу төбөнән тәрәнерәк), тәрәнәйтелмәгән (һыу төбөндә...
ҺЫУ АЛЫУ ҠОРОЛМАҺЫ
ҺЫУ АЛЫУ ҠОРОЛМАҺЫ, һ ы у а л ы у, гидроэнергетика, һыу менән тәьмин итеү, һуғарыу һ.б. ихтыяждарында һыу сығанағынан (йылға, күл, һыуһаҡлағыс, ер аҫты сығанағынан) алынған тейешле сифаттағы һыуҙы һыу үткәргескә (канал, үткәргес торба, тоннелдәр һ.б.) кәрәкле миҡдарҙа һәм һыу ҡулланыу режимына яраҡлы...
ҺЫУ АЙЫРҒЫС
ҺЫУ АЙЫРҒЫС, һыу йыйыу бассейндары араһындағы сик. Ер өҫтө һәм ер аҫты Һ.а. айырыла. Тауҙарҙа һырттың өҫтө м‑н тап килә, тигеҙлектәрҙә аҡмаһы булмаған ике йылға араһынан ғибәрәт. Тымыҡ һәм Һинд океандарына ҡойған йылғаларҙың, Атлантик һәм Төньяҡ Боҙло океандарға ҡойған йылғаларҙың бассейндарын сикләгән...
ҺЫРТЛАН, Мәләүез р‑нындағы ауыл
ҺЫРТЛАН, Мәләүез р‑нындағы ауыл, Иштуған а/с ҡарай. Район үҙәгенән һәм Мәләүез т. юл ст. Көнс. табан 45 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. буйында, Башҡортостан милли паркы терр‑яһында урынлашҡан. Халҡы: 1906 й. — 520 кеше; 1920 — 678; 1939 — 599; 1959 — 453; 1989 — 294; 2002 — 320; 2010 — 335 кеше. Башҡорттар...
ҺЫРТ
ҺЫРТ, уйһыулыҡтар һәм йылға үҙәндәре м‑н бүлгеләнгән һөҙәк битләүле һәм яҫы түбәле ҡалҡыулыҡ. Һ. платформаның ҡатлаулы нигеҙендә формалаша, макс. бейеклеге диңгеҙ кимәленән 350—400 м тиклем етә; һыу айырғыс булып тора. Респ. Бөгөлмә‑Бәләбәй ҡалҡыулығынан көньяҡтараҡ ятҡан терр‑яһын Дөйөм Һырттың ситке...
ҺЫРҘЫ, башҡорт ҡәбиләһе
ҺЫРҘЫ, башҡорт ҡәбиләһе. Табын ырыу‑ҡәбилә берләшмәһе составына инә. Тамғаһы . Этник яҡтан Алтай һәм Үҙәк Азияның монгол һәм төрки ҡәбиләләренә барып тоташа. Формалашыуы һәм этник тарихы табын ҡәбиләһенең ҡара‑табын ырыуы м‑н тығыҙ бәйле. 16 б. тиклем Йүрүҙән й. үҙәне, Әй й. үрге ағымы терр‑яһын биләй,...
ҺЫРҘАРҘЫ ЭШКӘРТЕҮ
ҺЫРҘАРҘЫ ЭШКӘРТЕҮ, металл ҡырҡҡыс инструменттың винт һымаҡ хәрәкәте ваҡытында деталдең цилиндр йәки конус рәүешендәге өҫкө йөҙөндә һыр барлыҡҡа килеү процесы. Ҡырҡыу, пластик деформация, был ысулдарҙы комбинациялау юлы м‑н ҡулдан йәки металл ҡырҡыу станоктарында башҡарыла. Һ.э. өсөн ҡырҡҡыстар, метчиктар,...
ҺЫРҒАТУЙ
ҺЫРҒАТУЙ, ҡ о л а ҡ т е ш л ә т е ү, башлыса 5—12 йәшлек балаларҙы йәрәштереү йолаһы (ҡара: Ҡоҙалау). Бәйләнештәр булдырыу һәм һаҡлау, ғаиләнең соц. статусын һәм матди хәлен яҡшыртыу, ҡалым түләү мөҙҙәтен оҙайтыу маҡсатында башҡорттар төрлө ырыу һәм ырыу бүленештәренә ҡараған ғаиләләр араһында Һ. үткәргән....
ҺЫРҒАНАҠ
ҺЫРҒАНАҠ (Нippophaё), ноҡот һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 12 төрө билдәле, Евразияның уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда эт муйылы һымаҡ Һ. үҫтерелә. Ике өйлө, сәнскеле, ныҡ тарбаҡлы ҡыуаҡ йәки ағас, бейеклеге 3,5 м тиклем, ҡараһыу һоро ҡабыҡлы. Япрағы һаплы, сиратлы, бөтөн,...
