Список материалов
СЕЙМАЛДЫ КОМПЛЕКСЛЫ ФАЙҘАЛАНЫУ
СЕЙМАЛДЫ КОМПЛЕКСЛЫ ФАЙҘАЛАНЫУ, продукцияның төрлө төрөн алыу өсөн беренсел ҡушма сеймалды тәрән эшкәртеү, сеймалдың, сәнәғәт ҡалдыҡтарының һәм өҫтәмә продукттарҙың файҙалы компоненттарын тулыһынса файҙаланыу. С.к.ф. ойоштороуҙың төп шарттары булып эре масштаблы производство, алдынғы техника һәм технологияларҙы...
СЕЙСМОРАЗВЕДКА
СЕЙСМОРАЗВЕДКА, с е й с м и к р а з в е д к а, разведка геофизикаһы ысулы, Ер ҡабығында яһалма шартлатыу йәки тауыш ярҙамында барлыҡҡа килгән һығылмалы тулҡындарҙың таралыу характерын өйрәнеүгә нигеҙләнә. Таралғанда һығылмалы тулҡындар геол. сиктәрҙә сағыла һәм һына, өлөшләтә Ер өҫтөнә кире ҡайта, унда...
СЕКЕРИН Александр Иванович
СЕКЕРИН Александр Иванович [7.11. 1925, БАССР‑ҙың Мәсәғүт кантоны Дыуан а. (БР‑ҙың Дыуан р‑ны) — 25.1.1999, Силәбе ҡ.], тарихсы. Тарих ф. д‑ры (1970), проф. (1971). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Урал дәүләт ун‑тын тамамлаған (Свердловск ҡ., 1950). 1946—48 йй. һәм 1949 й. алып Дыуан р‑ны Мәтәле тулы булмаған...
СЕКЕРИН Алексей Борисович
СЕКЕРИН Алексей Борисович (5.10. 1955, БАССР-ҙың Дыуан р-ны Дыуан а. — 1.5.2008, Орёл ҡ.), математик. Физика-матем. ф. д-ры (1994), проф. (1999). БДУ-ны тамамлағандан һуң (1978) Математика ин-тында эшләй: 1986 й. алып өлкән ғилми хеҙм-р, 1994 й. — төп ғилми хеҙм-р; 1995 й. башлап Бөтә Рәсәй ситтән тороп...
СЕКИН Владимир Алексеевич
СЕКИН Владимир Алексеевич (15.5. 1924, Пенза губ. Поим а. — 19.12. 2005, Стәрлетамаҡ ҡ.), лётчик, полк. (2000). Советтар Союзы Геройы (1945). Б.В. һуғышында ҡатнашыусы. Энгельс хәрби авиация пилоттар мәктәбен тамамлаған (1944). 1942 й. алып Совет Армияһында. 1944 й. июненән 2‑се Белоруссия фронтында...
СЕКТАНТЛЫҠ
СЕКТАНТЛЫҠ, боронғо урыҫ сектантлығы, рух христианлығы, 17— 18 бб. Урыҫ православие сиркәүенән тайпылған бер нисә төрлө конфессия. С. тиклем 14—16 бб. еретик хәрәкәттәр була. Сектанттарға молокандар, скопецтар, субботниктар, христоверҙар (хлыстар) һ.б. инә; сиркәү иерархияһын, изге дини хеҙмәттәрҙе...
СЕКУЛЯРЛАШТЫРЫУ
СЕКУЛЯРЛАШТЫРЫУ (лат. saecularis — донъяуи), йәмғиәттең төрлө тармаҡтарының, кеше эшмәкәрлегенең, соц. мөнәсәбәттәрҙең һәм институттарҙың дин йоғонтоһонан ҡотолоу процесы. Европала барлыҡҡа килә, Реформация осоронда айырыуса киң таралыу ала. Рәсәйҙә сиркәү биләмәләрен С. императрица Екатерина II 1764...
СЕЛӘҮСЕНДӘР
СЕЛӘҮСЕНДӘР, е р с е л ә ү с е н д ә р е (Lumbricidae), аҙ төклө селәүсендәр ғаиләһе. 1500 төрө билдәле, БР‑ҙа 8 затҡа ҡараған 14 төрө (һоро аллолобофора; ҙур С.; ваҡ ҡыҙыл С., һигеҙ ҡырлы дендробена; урал эйзенияһы һ.б.) бар. Кәүҙә оҙонлоғо 4—30 см. Төҫө һорғолт-алһыуҙан алып миләүшә‑ҡыҙылға тиклем....
СЕЛВИН ПИЛЕЗИЕЛЛАҺЫ
СЕЛВИН ПИЛЕЗИЕЛЛАҺЫ (Pylaisiella selwynii), мүк һымаҡтар төрө. Йәшел йәки һарғылт йәшел төҫтәге киң йәйелгән ҡуйы кәҫлектәр барлыҡҡа килтереүсе бер өйлө, күп йыллыҡ, ян‑яҡ емешле мүк. Һабағы ҡуйы тармаҡлы, оҙонлоғо 3— 7 см, һабаҡтың осо һәм ботаҡтары бөгөлгән. Япраҡтары йомортҡа‑ланцет, осло. Епсәһе...
СЕЛЕЗНЁВ Юрий Акимович
СЕЛЕЗНЁВ Юрий Акимович (20.6. 1946, Брянск ҡ.), баянсы, дирижёр, педагог. Профессор (2009). БР‑ҙың атҡ. сәнғәт эшмәкәре (2006). Гнесиндар ис. Муз.‑пед. ин‑тын тамамлағандан һуң (Мәскәү, 1969; А.А.Сурковтың баян класы, В.И. Бахарёвтың дирижёрлыҡ итеү класы) ӨДСИ‑лә (2008 й. алып оркестр м‑н дирижёрлыҡ...
СЕЛЕК
СЕЛЕК (Caragana), ҡуҙаҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. 70‑тән ашыу төрө билдәле, Көнсығыш Европала һәм Азияла таралған. Башҡортостанда ҡыуаҡ С., йәки селек һәм ағас С., йәки һары акация (ҡырағайлашҡан интродуцент) үҫә. Һорғолт төҫтәге тура нескә ботаҡлы япраҡ ҡойоусы ҡыуаҡ, һирәк осраҡта йәшкелт...
СЕЛЕКЦИЯ
СЕЛЕКЦИЯ (лат. selectio — һайлап алыу), үҫемлек сорттарын һәм гибридтарын, хайуан тоҡомдарын, микроорганизмдарҙың таҙа культураларын (штамдарын) сығарыу; агрономия һәм зоотехния бүлеге. С. ысулдары: һайлап алыу (артабан үрсетеү өсөн яңы формалар һайлау), гибридлаштырыу (төрлө нәҫелле организмдарҙы ҡушыу),...
СЕЛЕНТАШ, археологик ҡомартҡыһы
СЕЛЕНТАШ, б.э. 9—11 бб. археологик ҡомартҡыһы. Силәбе өлк. Александровка ҡасабаһынан көнбайышҡа табан 3,5 км алыҫлыҡта Һынташты й. (Тубыл й. ҡушылдығы) һул ярында урынлашҡан. Ҡурғанлы ҡәберлектәргә (диам. 6—16 м, бейеклеге 0,25— 0,3 м) ҡарай. 3 ҡурған өйрәнелгән. Тура мөйөшлө таш ҡойма рәүешендәге ерләү...
СЕЛИВАНОВ Александр Иванович
СЕЛИВАНОВ Александр Иванович (13.5.1961, Күмертау ҡ.), философ, социолог. Филос. ф. д‑ры (1999), проф. (2001). БДУ‑ны тамамлаған (1984), 1986 й. алып шунда уҡ эшләй. 1991 й. башлап “Полином” аналитик үҙәгенең (Өфө) ғилми дир., бер үк ваҡытта 1992 й. алып Күмертау ҡалаһының 1‑се гимназияһы дир. урынбаҫары....
СЕЛИВАНОВ Александр Иванович
СЕЛИВАНОВ Александр Иванович (13.5.1961, Күмертау ҡ. — 7.12.2020, Мәскәү ҡ.), философ, социолог. Философия фәндәре докторы (1999), профессор (2001). БДУ‑ны тамамлаған (1984), 1986 й. алып шунда уҡ эшләй. 1991 й. башлап “Полином” аналитик үҙәгенең (Өфө ҡ.) ғилми директоры, бер үк ваҡытта 1992 й. алып...
СЕЛИВАНОВКА, Әбйәлил р‑нындағы ауыл
СЕЛИВАНОВКА, Әбйәлил р‑нындағы ауыл, Дәүләт а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнс. 16 км һәм Магнитогорск т. юл ст. (Силәбе өлк.) Көнб. табан 38 км алыҫлыҡта Сыбаркүл буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 246 кеше; 1959 — 303; 1989 — 165; 2002 — 193; 2010 — 188 кеше. Урыҫтар, башҡорттар йәшәй (2002). Халҡы...
СЕЛИВЁРСТОВ Алексей Николаевич
СЕЛИВЁРСТОВ Алексей Николаевич (24.7.1976, Өфө ҡ.), спортсы. Бобслей буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2001), Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры (2003). БР‑ҙың күренекле спортсыһы (2005). Урал физик культура академияһын (2000), ӨЮИ‑ны (2005) тамамлаған. 15‑се СДЮСШОР тәрбиәләнеүсеһе (Өфө ҡ.;...
СЕЛИВЁРСТОВ Алексей Николаевич
СЕЛИВЁРСТОВ Алексей Николаевич (24.7.1976, Өфө ҡ.), спортсы. Бобслей буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2001), Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры (2003). БР‑ҙың күренекле спортсыһы (2005). Урал физик культура академияһын (2000), ӨЮИ‑ны (2005) тамамлаған. 15‑се СДЮСШОР тәрбиәләнеүсеһе (Өфө...
СЕЛИТРИНА Тамара Львовна
СЕЛИТРИНА Тамара Львовна (25.2. 1942, Минеральные Воды ҡ.), әҙәбиәт белгесе. Филол. ф. д‑ры (1990), проф. (1991). БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1964) шунда уҡ эшләй. 1995 й. алып БДПУ‑ла уҡыта (2011 й. тиклем сит ил әҙәбиәте һәм илдәрҙе өйрәнеү каф. мөдире). Фәнни эшмәкәрлеге әҙәби процесты, Көнсығыш Европа...
СЕЛЛАИТ, минерал
СЕЛЛАИТ (итал. минералогы К. Селла исеменән), фторидтар класы минералы, MgF2. Кристалдары бағана, оҙон призма формаһынан алып энәлегә тиклем. Агрегаттары ваҡ бөртөклө, кристаллы ҡабыҡ һәм айырым бөртөктәр рәүешле. Төҫө аҡ, төҫһөҙ, быяла кеүек ялтыр. Ҡатылығы 5—6, тығыҙлығы 3170 кг/м3. Тоҙло, доломит‑ангидрит,...
