Список материалов
ЭРСЕН‑РАШ
ЭРСЕН‑РАШ Маргарет Ингеборг (16.12.1941, Лейпциг ҡ., Германия — 25.7.2017, Майндағы Франкфурт ҡ., Германия), төркиәтсе, башҡорттар б‑са белгес. И.В.Гёте ис. Франкфурт ун‑тын тамамлаған. 1964 й. башлап Юғары халыҡ мәктәбендә (Майндағы Франкфурт) уҡытҡан, 1977—2006 йй. Майнц, Франкфурт ун‑ттарында, Ирекле...
ЭРОЗИЯ
ЭРОЗИЯ (лат. еrosio — ашау) геоморфологияла, тау тоҡомдарының ер өҫтө һыуҙары тарафынан ашалыу процесы. Рельефты формалаштырған төп факторҙарҙың береһе. Э. тау тоҡомдарының ағым көсө тарафынан механик йыуылыуы, тау тоҡомдарының химик эреүе һ.б. юлдар м‑н бара. Э. һыу, ел, диңгеҙ һ.б. төрҙәре айырыла....
ЭРЕТКЕСТӘР
ЭРЕТКЕСТӘР, матдәләрҙе иретеү, 2 йәки унан күберәк компоненттарҙан бер төрлө системалар булдырыу һәләтенә эйә булған индивидуаль химик берләшмәләр йәки уларҙың ҡатышмаһы. “Шыйыҡса—газ” һәм “шыйыҡса—ҡаты есем” ҡатышмалары өсөн Э. — шыйыҡса, 2 һәм күп компонентлы Э. өсөн — башҡаларынан күберәк миҡдарҙағы...
ЭРЕНБУРГ Илья Григорьевич
ЭРЕНБУРГ Илья Григорьевич (14.1. 1891, Киев — 31.8.1967, Мәскәү), яҙыусы. “Йолҡҡос” (“Рвач”; 1925), “Париждың ҡолауы” (“Падение Парижа”; 1941), “Дауыл” (“Буря”; 1946— 47), “Туғыҙынсы вал” (“Девятый вал”; 1951—52) романдары, “Ваҡытлы килешеүҙәрҙән тыш” (“Вне перемирия”; 1937) хикәйәләр йыйынтығы, “Ут”...
ЭРЕМСЕК
ЭРЕМСЕК, башҡорт аш‑һыуының традицион һөт аҙығы. Айыртылған йәки айыртылмаған, әсегән йәки ойотолған (бер аҙ айран, ҡатыҡ әсеткеһе йәки май айраны ҡушып алына) һыйыр (һирәгерәк кәзә) һөтөн ҡайнатып эшләнә. Алынған эремсек һымаҡ массаны иләктән үткәрәләр, киндер тоҡҡа һалып һарҡыталар йәки ауыр әйбер...
ЭРЕ ПАНЕЛЛЕ КОНСТРУКЦИЯЛАР
ЭРЕ ПАНЕЛЛЕ КОНСТРУКЦИЯЛАР, биналарҙың (тышҡы һәм эске стеналар, түшәмдәр, ҡаплауҙар һ.б.) йәки сәнәғәт ҡоролмаларының бер үлсәме (ҡалынлығы) ҡалған ике үлсәменән (киңлеге һәм оҙонлоғо) күпкә бәләкәй булыуы м‑н айырылған, башлыса пластина формаһындағы терәк яҫы конструкциялар рәүешендәге өлөшө. Э.п.к....
ЭРЕ ҠАРА ТОҠОМ
ЭРЕ ҠАРА ТОҠОМ, сусҡаларҙың ит‑май йүнәлешле тоҡомо. 19 б. башында Англияла урындағы оҙон ҡолаҡлы сусҡаларҙы Неаполь һәм Ҡытай сусҡалары м‑н ҡасырыу ярҙамында сығарыла. Рәсәйгә 1949 й.,
Башҡортостанға 60‑сы йй. башында эре аҡ тоҡомдоң инә сусҡалары м‑н ҡасырыу өсөн индерелә. Тән төҙөлөшө ныҡлы, киң...
ЭРЕ АҠ ТОҠОМ
ЭРЕ АҠ ТОҠОМ, сусҡаларҙың ит‑май йүнәлешле тоҡомо. 19 б. Англияла урындағы һуң өлгөрөүсән сусҡалар м‑н тиҙ өлгөрөүсән Ҡытай һәм күп үрсемле Неаполь һәм Португалия сусҡаларын ҡатмарлы ҡасырыу ярҙамында сығарыла. Ватан тоҡомо 20 б. 30‑сы йй. Э.а.т. ата сусҡаларын урындағы сусҡалар м‑н ҡасырыу ярҙамында...
ЭПОС
ЭПОС (гр. epos — һүҙ, хикәйә), башҡорт фольклоры һәм ауыҙ‑тел әҙәбиәте жанры, шиғри, шиғри‑сәсмә йәки сәсмә формала хикәйәләүсе әҫәр. Халыҡ шиғриәтендә иң боронғо жанрҙарҙың береһе булып тора. Э. халыҡтың тәбиғәт һәм тормош т‑да күҙаллауҙары, дини ҡараштары, йолалары сағыла. Сәсәндәр тарафынан быуындан...
ЭПОКСИД ЫҪМАЛАЛАРЫ
ЭПОКСИД ЫҪМАЛАЛАРЫ, составында глицидил (бифункциональ молекулаларҙың остарында урынлашҡан) йәки эпоксид (олигомер сылбырҙар йәки циклдар составында) төркөмдәре 2‑нән кәм булмаған мономерҙар һәм олигомерҙар. Түбән (350 — 450), уртаса (500 — 1000), юғары (1000 — 3500) молекуляр; баштағы сеймалы б‑са...
ЭПОВ Михаил Иванович
ЭПОВ Михаил Иванович (20.3.1950, Чита өлк. Любовь приискыһы), геофизик. РФА акад. (2006), РФА‑ның мөхбир ағзаһы (2003), БР ФА‑ның почётлы акад. (2016), геол. ф. д‑ры (1991), проф. (2001). Новосибирск ун‑тын тамамлағандан һуң (1973) РФА Себер бүлексәһенең А.А. Трофимук ис. Нефть‑газ геологияһы һәм геофизикаһы...
ЭПИФИТТАР
ЭПИФИТТАР (гр. epi — өҫтөндә һәм ...фит), флораның үҫемлектәр өҫтөндә (ағас ботаҡтары, олондары һәм япраҡтары) йәки уларҙың ҡороған япма туҡымаларында йәшәүсе паразит булмаған төрҙәре. Патиенттар булып тора; тирә‑яҡ мөхиттән һыу һәм минераль матдәләр алыу өсөн (буранка һымаҡ япраҡтар, тамырҙарында көпшәкле...
ЭПИСТОЛЯР ӘҘӘБИӘТ
ЭПИСТОЛЯР ӘҘӘБИӘТ, берәй кешегә яҙма мөрәжәғәт итеү формаһын ҡулланған әҫәрҙәр, персонаждарҙың ысын йәки уйҙырма хаттарынан төҙөлгән, уҡыусыларҙың киң даирәһенә тәғәйенләнгән (йәки уның ҡаҙанышына әйләнгән) художестволы йәки публицистик текст. Әгәр автор лирик герой ролендә сығыш яһаһа, нәфис Э.ә. лирика...
ЭПИЛЕПСИЯ
ЭПИЛЕПСИЯ (гр. epilēpsia), ҡ у я н с ы ҡ, баш мейеһенең хроник ауырыуы, хәрәкәт, һиҙемләү, вегетатив йәки психик функциялар боҙолоуы м‑н барған ҡабатланыусы өйәнәктәр (быума) аша беленә. Э. фокаль сикләнгән, таралған; этиологияһы б‑са — идиопатик, симптоматик һәм криптоген формалары айырыла. Э. башланып...
ЭПИЗООТОЛОГИЯ
ЭПИЗООТОЛОГИЯ (гр. epí — өҫтөндә, zṓon — хайуан һәм ...логия), хайуандарҙың инфекцион ауырыуҙарының барлыҡҡа килеү, үҫеш, таралыу сәбәптәре һәм законлыҡтары, иҫкәртеү һәм улар м‑н көрәш ысулдары т‑дағы ветеринария фәне. Дөйөм һәм айырым төрҙәргә бүленә. Зоогигиена, микробиология, паразитология, эпидемиология...
ЭПИДОТ
ЭПИДОТ (гр. epidosis — үҫеш), утрау силикаттары ярым класы минералы, Ca2(Fe3+,Al)3•[SiO4] [Si2O7]O(OH). Составына магний, марганец, тимер, титан, ерҙә һирәк элементтар ҡушылмалары инә. Тимерһеҙ клиноцоизит м‑н изоморф рәт барлыҡҡа килтерә (цоизит, клиноцоизит, пьемонтит, алланит, йәки ортит). Кристалдары...
ЭПИДЕМИОЛОГИЯ
ЭПИДЕМИОЛОГИЯ (гр. epidēmia — күмәк ауырыу һәм ...логия), төрлө ауырыуҙарҙың башланып китеү законлыҡтарын һәм киң таралышын өйрәнгән, уларҙы иҫкәртеү һәм ҡаршы көрәшеү ысулдарын эшләгән фән. 20 б. уртаһына тиклем инфекцион ауырыуҙар, 20 б. аҙ. алып ш. уҡ йөрәк‑ҡан тамырҙары, онкология, нервы‑психик...
ЭПИГРАФИКА
ЭПИГРАФИКА (гр. epigraphē — яҙма), ҡаты материалдарҙағы (таш, металл, ағас, балсыҡ һ.б.) яҙмаларҙы (күбеһенсә боронғо һәм урта быуат) өйрәнгән өҫтәмә тарихи һәм филол. фән. Яҙма ҡомартҡыларҙың билдәле бер мәҙәниәткә ҡарағанлығын асыҡлай, уларҙы дешифровкалай, тулыландыра һәм датаһын билдәләй. Палеография,...
ЭПИГРАММА
ЭПИГРАММА (гр. epígramma — яҙма), публицистика жанры; ниндәй ҙә булһа бер кешенән көлгән йәки йәмғиәт тормошондағы актуаль ваҡиғаларға арналған ҡыҫҡа сатирик шиғыр. Башҡорт әҙәбиәтендә Э. 20 б. башында М.Ғафури, Я.Ғ.Йомаев, С.Ҡудаш, С.С.Яҡшығолов ижадында үҫеш ала. Ш.Бабичтың “Китабеннас” (1916—1918;...
ЭПЕНТЕЗА
ЭПЕНТЕЗА (гр. epеnthesis — йәбештереү), өндәрҙең комбинаторлы үҙгәреше төрҙәренең береһе, һүҙҙә өҫтәмә өндөң барлыҡҡа килеүе. Башҡорт телендә Э. һүҙ башында һәм һүҙ аҙағында тартынҡыларҙың бергә килеүенә юл ҡуймаған телдең орфоэпик закондарына үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең (башлыса урыҫ теленән һәм уның аша)...
