Список материалов
ЗОЛОЕВ Татаркан Магометович
ЗОЛОЕВ Татаркан Магометович (17.11.1905, Терек өлкәһе Волын-Магометан а. — 15.7.1985, Мәскәү ҡ.), нефтсе‑геолог. Геология‑минералогия фәндәре кандидаты (1962). РСФСР‑ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1957), СССР‑ҙың почётлы нефтсеһе (1975). 1942—63 йй. “Туймазынефть” нефть промыслаһы идаралығының...
ЗНАМЕНСКИЙ Сергей Евгеньевич
ЗНАМЕНСКИЙ Сергей Евгеньевич (30.8.1957, Лебедянь ҡ.), геолог. Геология‑минералогия фәндәре докторы (2008). МДУ‑ны тамамлағандан һуң (1979) Геология институтында эшләй: 1989 й. алып өлкән, 2008 й. — төп ғилми хеҙмәткәр. Фәнни эшмәкәрлеге алтын мәғдәне ятҡылыҡтарының һәм баҡыр колчеданы ятҡылыҡтарының...
ЗЕЛЕНЦОВ Анатолий Александрович
ЗЕЛЕНЦОВ Анатолий Александрович (22.1.1854, Ырымбур губернаһы Бөрө өйәҙе — ?), тау инженеры. Санкт‑Петербург тау институтын тамамлағандан һуң (1876) Уралда эшләй. 1877—78 йй. рус‑төрөк һуғышында ҡатнаша. 1879 й. Екатеринбург тау округының Түбәнге Исәт заводында эш башлай, 1879 й. майында Горноблагодатный...
ЗЕЛЕНКОВ Евгений Петрович
ЗЕЛЕНКОВ Евгений Петрович (1851 — 23.8.1901, Санкт‑Петербург ҡ.), тау инженеры, эшҡыуар. Фән кандидаты. Санкт‑Петербург университетын тамамлағандан һуң (1870) Ырымбур губернаһының алтын приискыларында эшләй. 1886 й. Успенский приискыһында — хлоринация ысулы, 1895 й. (башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 1897)...
ЗАҺИРОВ Наил Хәйбулла улы
ЗАҺИРОВ Наил Хәйбулла улы [20.11.1925, БАССР‑ҙың Тамъян-Ҡатай кантоны Ураҙ а. (БР‑ҙың Учалы районы) — 27.9.2014, Красноярск ҡ.], тау инженеры. Техник фәндәр докторы (1970), профессор (1971). РСФСР‑ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1982), СССР‑ҙың төҫлө металлургия отличнигы (1970, 1978). Б.В. һуғышында...
ЗАКИРОВ Сөмбәт Нәби улы
ЗАКИРОВ Сөмбәт Нәби улы (9.10.1936, Өфө ҡ. — 30.12.2020, Мәскәү ҡ.), тау инженеры. Техник фәндәр докторы (1972), профессор (1973). ӨНИ‑не тамамлағандан һуң (1959) И.М.Губкин исемендәге Мәскәү нефтехимия һәм газ сәнәғәте институтында эшләй; 1987 й. алып РФА‑ның Нефть һәм газ проблемалары институтында...
ЗАВАРИЦКИЙ Александр Николаевич
ЗАВАРИЦКИЙ Александр Николаевич (2.3.1884, Өфө ҡ. — 23.7.1952, Мәскәү ҡ.), геолог, петрограф. СССР ФА академигы (1939), геология‑минералогия фәндәре докторы, профессор (1921). Петербург тау институтын тамамлағандан һуң (1909) 1940 й. тиклем шунда уҡ эшләй: 1921 й. алып геология һәм мәғдән ятҡылыҡтары...
ЖИВЕ ЯРУСЫ
ЖИВЕ ЯРУСЫ, девондың урта бүлегенең өҫкө бүлексәһе. Эйфель ярусы һәм франс ярусы араһында урынлашҡан. Живе ҡ. (Төньяҡ Франция) районында Ж.Омалиус д’Аллуа тарафынан айырып күрһәтелә (1839), Ж.‑О.Госселе асыҡлаған (1880). Башҡортостанда Ж.я. ултырмалары ҡаҙылма организм ҡалдыҡтарын (брахиоподтар, мәрйендәр...
ЖДАНОВ Станислав Анатольевич
ЖДАНОВ Станислав Анатольевич (15.3.1942, БАССР‑ҙың Туймазы районы Соцгород эшселәр ҡсб, хәҙер Октябрьский ҡ.), инженер‑нефтсе. Техник фәндәр докторы (1989), профессор (1994). РФ‑тың атҡаҙанған нефть һәм газ сәнәғәте хеҙмәткәре (1993), РФ‑тың атҡаҙанған фән хеҙмәткәре (2010). СССР‑ҙың нефть сәнәғәте...
ЕР ТЕТРӘҮ
ЕР ТЕТРӘҮ, ер ҡабығының йәки мантияның өҫкө өлөшөнөң ҡапыл шыуыуы һәм өҙөлөүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән һәм ҙур араларға күскән ер аҫты тетрәүе һәм ер өҫтө тирбәлеүе. Килеп сығышы б‑са тектоник, вулканик, ишелмә һәм техноген Е.т. айырыла. Е.т. энергетик характеристикаһы өсөн магнитуда ҡулланыла....
ЕР ҠАБЫҒЫ
ЕР ҠАБЫҒЫ, аҫты Мохоровичич (Мохо) йөҙө менән сикләнгән Ерҙең тышҡы ҡатламы. Континенталь һәм океаник Е.ҡ. айыралар. Континенталь Е.ҡ. иң боронғо тау тоҡомдарының йәше яҡынса 4 млрд йыл, океаник Е.ҡ. — яҡынса 200 млн йыл. Континенталь Е.ҡ. төҙөлөшө шартлы рәүештә ҡатламдарға бүленә: өҫкөһө — ултырма,...
ЕР АҪТЫ ҺЫУҘАРЫ
ЕР АҪТЫ ҺЫУҘАРЫ, Ер ҡабығының бөтә агрегат хәлендәге (шыйыҡ, быу кеүек, ҡаты) һыуҙары. Е.а.һ. башлыса инфильтрация иҫәбенә, ҡоро климат шарттарында, Фольгер (1877) һәм Лебедев А.Ф. (1907—19) б‑са, һыу быуының конденсатҡа әйләнеүе арҡаһында формалаша. Химизмы б‑са — сөсө (1 г/л аҙыраҡ), минераль һыуҙар;...
ЕР АҪТЫ
ЕР АҪТЫ, ер ҡатламының тупраҡ-үҫемлектәр ҡатламынан, ә ул булмаған саҡта — ер өҫтөнән, һыу ятҡылыҡтары төбөнән һәм һыу ағымдарынан аҫтараҡ, геол. өйрәнеү һәм үҙләштереү мөмкин булған тәрәнлектә ятҡан өлөшө. РФ терр‑яһы сиктәрендәге Е.а. һәм ундағы файҙалы ҡаҙылмалар дәүләт милке һанала. РФ‑та — Е.а....
ЕЛМӘРҘӘК СВИТАҺЫ
ЕЛМӘРҘӘК СВИТАҺЫ, өҫкө рифейҙың урындағы стратиграфик бүлексәһе. О.П.Горяинова һәм Э.А.Фалькова тарафынан Елмәрҙәк һыртында айырып күрһәтелә (1931). Ултырмаларҙы О.П.Горяинова (1931, 1940), А.И.Олли (1948), А.И.Иванов (1956), В.И.Козлов (1982, 1986) һ.б. тасуирлай. Е.с. ҡатламдары Ямантау антиклинорийының...
ЕГӘҘЕ-КОМАРОВ СВИТАҺЫ
ЕГӘҘЕ-КОМАРОВ СВИТАҺЫ, урта рифейҙың урындағы стратиграфик бүлексәһе. О.П.Горяинова һәм Э.А.Фалькова тарафынан айырып күрһәтелә (1935). Ултырмаларҙың тасуирламаһын О.П.Горяинова һәм Э.А.Фалькова (1935, 1937, 1940), А.В.Клочихин (1972, 1985), Б.М.Келлер һәм В.И.Козлов (1983), Н.Н.Ларионов (1985) бирә....
ДУНИТ
ДУНИТ (Яңы Зеландиялағы Дун тауы исеменән), интрузив ультраһелтеле тау тоҡомо. Акцессор хром-шпинелид ҡушымталары булған юғары магнезиаль оливиндан, һирәгерәк магнетиттан, ильмениттан тора. Структураһы ваҡ һәм уртаса бөртөклө, текстураһы массив. Төҫө ҡара йәки ҡуйы йәшел. Д. перидотиттар, пироксениттар...
ДОЛОМИТ
ДОЛОМИТ (француз геологы Д.Доломьё исеменән), 1) СаМg(СО3)2 карбонаттар класы минералы. Кристалдары ромбоэдр формаһында. Бүленеп сығыу формалары тупаҫ бөртөклө агрегаттарҙан тығыҙ ауырлыҡҡа тиклем. Төҫһөҙ, аҡ, һоро төҫтә, көрән йәки йәшкелт сағылышлы, быяла кеүек ялтыр. Ҡатылығы 3,5—4, тығыҙлығы 2800—2900 кг/м3,...
ДОЛМАТОВ Геннадий Константинович
ДОЛМАТОВ Геннадий Константинович (1.9.1930, Урал өлкәһе Уралец ҡсб), тау инженеры‑геолог. Почётлы ер аҫты разведкалаусыһы (1991). 1956 й. алып “Уралцветметразведка” тресы Баймаҡ геологик разведка партияһының баш инженеры, 1959 й. — Башҡортостан территориаль геология идаралығы Сибай геологик разведка...
ДИОРИТ
ДИОРИТ (грекса diorizo — айырам), урта составлы интрузив магматик тау тоҡомо. Плагиоклаз (65—70%) һәм мөгөҙ обманкаһынан (30—35%) тора; аҙ миҡдарҙа биотит, пироксен, кварц, акцессор минералдарынан — апатит, сфен, циркон, мәғдән минералдарынан — магнетит һәм титаномагнетит булыуы мөмкин. Структураһы...
ДИАПИРҘАР
ДИАПИРҘАР, һығылмалы тау тоҡомдарын өҫтә ятҡан ҡатыраҡ ҡатламдарға ҡыҫып сығарыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән көмбәҙ рәүешендәге структуралар. Башҡортостанда диапиризмды тектоник көстәр барлыҡҡа килтерә, ул Ағиҙел депрессияһы сиктәрендәге көңгөр ярусының галоген‑сульфат ҡатламы менән бәйле. Д. субмеридиональ...
