Список материалов
АРТЮШКОВА Ольга Викторовна
АРТЮШКОВА Ольга Викторовна (20.9.1948, Черкассы ҡ.), геолог. Геология‑минералогия фәндәре докторы (2010). И.В.Артюшковтың апаһы. БДУ‑ны тамамлағандан һуң (1971) Бөрө районының Осиновка урта мәктәбе уҡытыусыһы. 1973 й. алып Геология институтында: өлкән лаборант, 1993 й. башлап өлкән ғилми хеҙмәткәр,...
АРТЮШКОВ Игорь Викторович
АРТЮШКОВ Игорь Викторович (30.1.1950, Черкассы ҡ.), тел белгесе. Филология фәндәре докторы (2004), профессор (2012). БР‑ҙың мәғариф отличнигы (2000), РФ‑тың почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (2007). О.В.Артюшкованың ҡустыһы. БДПИ‑ны тамамлағандан һуң (1974) шунда уҡ уҡыта (өҙөклөктәр...
АРТЫШ ВУЛЬПИЦИДАҺЫ
АРТЫШ ВУЛЬПИЦИДАҺЫ (Vulpicida juniperinus), пармелия һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған лишайник төрө. Талломы япраҡ һымаҡ, аныҡ булмаған формала, киңлеге 4—5 см, асыҡ һары төҫтә, үҙәгендә субстратҡа тығыҙ беркетелгән, ирекле күтәрелеүсән өлөшсәләр м‑н. Өлөшсәләре бер аҙ тармаҡлы, ситтәре тулҡынлы. Талломдың...
АРТЫШ
АРТЫШ (Juniperus), кипарис һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 40 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда 3 төрө үҫә. Яҡтылыҡ яратыусы мәңге йәшел ылыҫлы ике өйлө ҡыуаҡ йәки 100—200 йәшкә етеүсе, бейеклеге 1—3 м тиклем (ябай А....
АРТРИТ
АРТРИТ (гр. arthron — быуын), быуындар шешеүе. Моноартритҡа (бер быуындың зарарланыуы), полиартритҡа (бер нисә быуындың шешеүе) айырыла. А. барлыҡҡа килеүенә ревматологик һәм аутоиммун ауырыуҙар, синовиоциттар ҡатнашлығындағы патологик хәлдәр булышлыҡ итә. Киҫкен һәм хроник формаларҙа үтә. Төп симптомдары:...
АРТМАҠЛЫ-МЕНГЕ ТРАНСПОРТ
АРТМАҠЛЫ-МЕНГЕ ТРАНСПОРТ, башҡорттарҙа традицион йөрөү саралары. Башлыса ат (ҡара: Башҡорт аты), һирәгерәк дөйә файҙаланылған; һыбай йөрөү өсөн — айғыр, алаша йәки юрға, һирәкләп бейә. А.-м.т. үҫеше төп урынды малсылыҡ алып торған күсмә хужалыҡ (ҡара: Күсмә тормош) талаптарына бәйле була. Ирҙәр ҙә,...
АРТЕМЬЕВТАР
АРТЕМЬЕВТАР, дворяндар нәҫеле. Өфө тармағына нигеҙ һалыусы — Иван Васильевич А., Дума дворяны. Баяр балаларынан. Ҡазанды алыуҙа (1552) ҡатнаша. 16 б. 70‑се йй. Өфө ҡәлғәһен төҙөүгә урын һайлау һәм хеҙмәтле кешеләргә ер бүлеү өсөн ике тапҡыр Башҡортостанға ебәрелә. Уның ейәндәре: Гаврила Захарович А....
АРТЕМЬЕВ Михаил Алексеевич
АРТЕМЬЕВ Михаил Алексеевич [12.4.1932, Урта Волга крайы Тоцк а. (Ырымбур өлк.) — 12.5.2001, Өфө], йырсы (лирик тенор). БАССР‑ҙың халыҡ артисы (1976). Ырымбур муз. уч‑щеһын тамамлаған (1951; В.Л.Яблоновская класы). 1952 й. алып Волга буйы хәрби округының Йыр һәм бейеү ансамбле солисы, 1965—95 йй. БДОБТ...
АРТЁМЕНКО Елена Павловна
АРТЁМЕНКО Елена Павловна (7.12.1971, Өфө), педагог. Пед. ф. д‑ры (2006). Омск физик культура ин‑тын тамамлаған (1993). 1996 й. алып “Фән һәм сәләмәтлек” ғилми-производство үҙәгендә (Омск ҡ.) уҡыта, 1997 й. — ӨДАТУ‑ла. 2001 й. башлап — Башҡ. физик культура ин‑тында дауалау физик культураһы, 2002 й. алып...
АРТАУЫЛ, Тәтешле р‑нындағы ауыл
АРТАУЫЛ, Тәтешле р‑нындағы ауыл, Аҡсәйет а/с ҡарай. Район үҙәгенән Т.‑Көнб. 26 км һәм Көйәҙе т. юл ст. (Пермь крайы) К.‑Көнб. табан 12 км алыҫлыҡта 1‑се Беҙ й. (Беүә й. басс.) буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 197 кеше; 1959 — 224; 1989 — 165; 2002 — 224; 2010 — 221 кеше. Башҡорттар йәшәй (2002)....
АРТАМОНОВ Владимир Иванович
АРТАМОНОВ Владимир Иванович [20.11.1906, Ырымбур губернаһы Верхнеурал өйәҙе Требият ҡсб (Силәбе өлкәһе Ноғайбәк районы) — 29.9.1944, Чита өлкәһе Хилок ҡсб янында, Чита ҡ. ерләнгән], лётчик, полковник (1943). Советтар Союзы Геройы (1939). 1939 й. Халхин-Гол й. буйында совет‑япон ҡораллы конфликтында,...
АРСКИЙ ТАШЫ, Белорет р‑нындағы ауыл
АРСКИЙ ТАШЫ, Белорет р‑нындағы ауыл, Сосновка а/с ҡарай. Район үҙәгенән К.‑Көнб. 24 км һәм Белорет т. юл ст. К.‑Көнб. табан 11 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 6 кеше; 1959 — 223; 1989 — 275; 2002 — 175; 2010 — 95 кеше. Урыҫтар йәшәй (2002).
1920 й. һуң Тамъян-Ҡатай кантонында...
АРСКИЙ ТАШЫ
АРСКИЙ ТАШЫ, төбәк, тәбиғәт ҡомартҡыһы (1965). “Арский ташы” ял базаһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 1 км алыҫлыҡта Ағиҙел й. уң ярында урынлашҡан. Майҙаны яҡынса 0,8 га. Төбәк терр‑яһында бейеклеге яҡынса 30 м еткән текә ҡая (Арский ташы) бар, ул аҫҡы девондың аҡһыл һоро эзбизташтарынан ғибәрәт. Ландшафтары...
АРСЁНОВ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл
АРСЁНОВ, Ейәнсура р‑нындағы ауыл, Һаҡмар а/с үҙәге. Район үҙәгенән К.‑Көнс. 81 км һәм Һарыҡташ т. юл ст. (Ырымбур өлк.) К.‑Көнс. табан 45 км алыҫлыҡта Ҡаҫмарт й. буйында урынлашҡан. Халҡы: 1939 й. — 870 кеше; 1959 — 882; 1989 — 752; 2002 — 709; 2010 — 560 кеше. Урыҫтар, башҡорттар йәшәй (2002). Урта...
АРСЕНИЙ (Крылов Алексей Васильевич)
АРСЕНИЙ (донъяуи исеме Крылов Алексей Васильевич; 24.3.1879, Мәскәү губ. Петровский а. — 26.5.1962, Мәскәү), дин әһеле, Өфө һәм Стәрлетамаҡ епискобы (1950—53). Архимандрит (1945). Монахлыҡ ҡабул иткән (1945). Мәскәү дини семинарияһын (1901), Мәскәү коммерция акад. (1912), Мәскәү ун‑тын (1914) тамамлаған....
АРСА ҺЫМАҠТАР
АРСА ҺЫМАҠТАР (Ericaceae), ике өлөшлөләр ғаиләһе. Яҡынса 100 заты, 3000‑дән ашыу төрө билдәле, бөтә Ер шары буйлап таралған. Мәңге йәшел, һирәгерәк япраҡ ҡойоусы ҡыуаҡ, бәләкәй ҡыуаҡ, һирәк осраҡта үләндәр һәм ағас. Башҡортостанда 7 затҡа ҡараған 10 төрө үҫә. Мәңге йәшел, һирәгерәк япраҡ ҡойоусы бәләкәй...
АРПА
АРПА (Hordeum), ҡыяҡлылар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 30 (башҡа мәғлүмәттәр б‑са, 50) төрө билдәле, Евразия һәм Америкала таралған. Башҡортостанда ҡырлы сәсеү А. яҙғы формаһы үҫтерелә. Бер йыллыҡ үҫемлек. Һабағы — ҡыуыш һалам, бейеклеге 35—130 см. Япрағы ҡыяҡ. Сәскәлеге — ҡатмарлы башаҡ....
АРОНИЯ
АРОНИЯ (Aronia), роза һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Яҡынса 15 төрө билдәле, Төньяҡ Американың уртаса бүлкәтендә үҫә. Ҡара А., йәки ҡара миләш, Рәсәйҙә культураға индерелгән, Башҡортостанда 20 б. 60‑сы йй. алып үҫтерелә. 2,5 м тиклем бейеклектәге ҡыуаҡ. Япрағы ябай, бөтөн. Сәскәһе аҡ, ал төҫтә,...
АРОМАТИК БЕРЛӘШМӘЛӘР
АРОМАТИК БЕРЛӘШМӘЛӘР, эйәртеүле бәйләнештәрҙең берҙәм системаһын барлыҡҡа килтереүсе планар циклик структуралы молекулаларҙан торған тәбиғи һәм синтетик органик берләшмәләр.
А.б. ҡайһы бер углеводородтар — арендар (бензол, нафталин һ.б.), гетероциклик йәки гетероароматик берләшмәләр (пиридин, тиофен,...
АРМСПОРТ
АРМСПОРТ (ингл. arm — ҡул һәм спорт), армрестлинг, спорт төрө, ҡатнашыусылар ҡаршы яҡтың беләген һәм ҡул суғын махсус өҫтәл өҫтөнә ҡыҫырға тейеш булған бергә-бер ҡул көрәше. Башҡортостанда А. үҫеше 20 б. 90‑сы йй. тура килә, был осорҙа Өфөлә Гастелло Н.Ф. исемендәге спорт клубы эргәһендә, Нефтекама,...
