Список материалов

ТЫРМАТЫУ, ер эшкәртеү алымы. Өҫкө тупраҡ ҡатламының ваҡланыуын, йомшарыуын, болғаныуын һәм тигеҙләнеүен тәьмин итә, ш. уҡ тешле һәм дискылы тырмалар ярҙамында ҡый үләндәренең үҫенте һәм шытымдарын бөтөрә. Үткәреү ваҡытына һәм тәғәйенләнешенә бәйле иртә яҙ, шытым алды һәм шытымдан һуңғы Т. айырыла. Иртә...

ТУПРАҠТЫҢ ФЕРМЕНТАТИВ АКТИВЛЫҒЫ, ферменттар ҡатнашлығында тупраҡта матдәләр һәм энергияның каталитик әүерелеү процестары йыйылмаһы. Т.ф.а. серетмәнең синтезы һәм тарҡалыуы, органик берләшмәләрҙең гидролизы һәм тупраҡтың окисланыу‑ҡайтарылыу режимы м‑н бәйле булған иң мөһим биохимик процестарҙың интенсивлығын...

ТУПРАҠТЫҢ УҢДЫРЫШЛЫЛЫҒЫ, тупраҡтың үҫемлектәрҙе туҡлыҡлы матдәләр, дым, йылылыҡ, һауа, уңайлы физик‑химик мөхит м‑н тәьмин итеү һәләте. Тәбиғи, йәки потенциаль (тупраҡта серетмә, туҡлыҡлы матдәләр, дым һ.б. запасы м‑н билдәләнә), яһалма (ер эшкәртеүсе хеҙмәте м‑н булдырыла), һөҙөмтәле (тәбиғи шарттар...

ТУПРАҠТЫҢ БОҘОЛОУЫ, тупраҡтың агрофизик үҙенсәлектәрен, тупраҡтың агрохимик үҙенсәлектәрен һәм тупраҡтың биол. үҙенсәлектәрен боҙған процесс. Т.б. тәбиғи һәм антропоген факторҙар йоғонтоһонда барлыҡҡа килә. Башҡортостанда Т.б. төп тәбиғи факторҙары булып — һыу һәм ел эрозияһы, һаҙланыу (ҡара: Һаҙлыҡтар);...

ТУПРАҠТЫҢ БИОЛОГИК АКТИВЛЫҒЫ, тупраҡта микроорганизмдар, ылымыҡтар һәм умыртҡаһыҙҙарҙың (селәүсендәр, моллюскылар, бөжәктәр һ.б.) йәшәү эшмәкәрлеге м‑н бәйле булған органик һәм минераль берләшмәләрҙең әүерелеү процестары йыйылмаһы. Уңдырышлылыҡ кимәлен, техноген бысраныу һәм боҙолоу, тупраҡ эрозияһы...

ТУПРАҠТЫҢ ӘСЕЛЕГЕ, тупраҡ эретмәһендә водород иондары һәм тупраҡтың һеңдереү комплексында водород һәм алюминдың алмаш иондары булыуға бәйле тупраҡтың үҙенсәлеге. Актуаль (рHН2О шартлы дәүмәле м‑н күрһәтелә) һәм потенциаль Т.ә. бүленә. Потенциаль Т.ә. алмаш (рHKCl шартлы дәүмәле м‑н күрһәтелә) һәм гидролитик...

ТУПРАҠТЫҢ АЗОТЛЫ БЕРЛӘШМӘЛӘРЕ, тупраҡтың азотлы органик (98%) һәм минераль (2%) матдәләре. Органик Т.а.б. төп өлөшө (90%) — үҙенсәлекле серетмә матдәләрҙән, ҡалған өлөшө үҙенсәлекле булмаған берләшмәләрҙән тора. Органик Т.а.б. составына — аминдар, аминокислоталар, амин шәкәрҙәре, амин спирттары, гумин,...

ТУПРАҠТЫҢ АГРОХИМИК ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ, тупраҡтың уңдырышлылығын, уның а.х. культураларын үҫтереүгә яраҡлылығын ҡылыҡһырлай. Тупраҡтың химик составы м‑н бәйле булған Т.а.ү. үҫемлектәрҙең туҡланыу режимын һәм шарттарын, ашламаларҙың тупраҡта үҙгәреү процестарын билдәләй. Т.а.ү. төп күрһәткестәре: серетмә,...

ТУПРАҠТЫҢ АГРОФИЗИК ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ, тупраҡтың физик торошон ҡылыҡһырлай, үҫемлектәрҙең үҫеү һәм үҫеш шарттарын билдәләй. Т.а.ү. структур состав, сағыштырма һәм күләм ауырлығы, көпшәклелек, дым, һауа, йылы һыйышлыҡ һ.б. инә. Т.а.ү. тупраҡтың механик составына, ундағы серетмә миҡдарына, игенселек системаһына...

ТУПРАҠТЫ МИНИМАЛЬ ЭШКӘРТЕҮ, ерҙе миним. энергетик сығымдар м‑н эшкәртеү. Тупраҡты һыу һәм ел эрозияһынан һаҡлауға, серетмәнең тарҡалыу интенсивлығын түбәнәйтеүгә, машина һәм тракторҙарҙың йөрөү системалары тәьҫиренән тупраҡтың артыҡ тығыҙланыуын кәметеүгә һәм хеҙмәт етештереүсәнлеген күтәреүгә булышлыҡ...

ТУПРАҠТЫ КУЛЬТУРАЛАШТЫРЫУ, тупраҡтың насар агрономик үҙенсәлектәрен яҡшыртыу. Т.к. тупраҡтың уңдырышлылығын күтәреүҙең төрлө ысулдарын үҙ эсенә ала. Тупраҡты серетмә һәм биол. азот м‑н байыҡтырыу органик ашламалар индереү, сәсеү әйләнешенә ҡуҙаҡлы культуралар өҫтәү, ҡуҙаҡлыларҙы йәшел ашлама итеп үҫтереү,...

ТУПРАҠТЫ КӘҪЕН ӘЙЛӘНДЕРМӘЙ ЭШКӘРТЕҮ, тупраҡты ҡатламын әйләндермәй йомшартыу. Тупраҡ өҫтөндә ҡамылдың (70—80%‑ҡа тиклем) һ.б. үҫемлек ҡалдыҡтарының һаҡланыуын тәьмин итә. Ел эрозияһына ҡаршы, баҫыуҙарҙа ҡарҙы (ҡара: Ҡар тотоу) һәм ҡар һыуын тотоу өсөн һөҙөмтәле. Т.к.ә.э. технологияһы тупраҡты 3—4 йылға...

ТУПРАҠТЫ БОНИТИРОВКАЛАУ, тупраҡ сифатын төп а.х. культураларының күп йыллыҡ уңыш биреү күрһәткестәрен сағыштырып баһалау. Ергә иҡт. баһа биреүҙә, ер кадастрын алып барыуҙа, мелиорация үткәреүҙә, игенселек системаһын камиллаштырыуҙа һ.б. осраҡтарҙа ҡулланыла. Т.б. тупраҡтың механик составы, серетмә һәм...

ТУПРАҠТЫ АГРОПРОИЗВОДСТВО ЙӘҺӘТЕНӘН ТӨРКӨМЛӘҮ, тупраҡ типтарын, ярым типтарын, төрҙәрен һәм төрлөлөгөн экологик формалашыу шарттары, уңдырышлылыҡ кимәле, агротехник һәм мелиорация саралары, файҙаланыу йәки һаҡлау төрҙәре б‑са төркөмдәргә берләштереү. Ауыл хужалығы ерҙәре структураһын оптимизациялау...

ТУПРАҠҠА ЭЗБИЗ ИНДЕРЕҮ, күп а.х. культуралары өсөн зарарлы булған артыҡ әселекте бөтөрөү өсөн тупраҡҡа эзбизле ашламалар индереү; әсе тупраҡҡа химик мелиорация үткәреү ысулы. Тупраҡтың һеңдереү комплексында водород һәм алюмин иондарын кальций һәм магний иондары м‑н алмаштырыуға нигеҙләнгән, һөҙөмтәлә...

ТУПРАҠҠА ГИПС ИНДЕРЕҮ, күп а.х. культуралары өсөн зарарлы булған артыҡ һелтелелекте бөтөрөү өсөн тупраҡҡа гипс, фосфогипс индереү; тоҙло тупраҡтарға химик мелиорация үткәреү ысулы. Тупраҡтың һеңдереү комплексында натрий иондарын кальций иондары м‑н алмаштырыуға нигеҙләнгән, һөҙөмтәлә тупраҡтың агрофизик...

ТУПРАҠ ЭРОЗИЯҺЫ, тупраҡтың ҡар һәм ямғыр һыуҙарынан (һыу эрозияһы), елдән (ел эрозияһы, йәки дефляция) ашалып тарҡалыуы, ҡуҙғатылып күсерелеүе. Һыуҙан булған Т.э. битләүҙәрҙә барлыҡҡа килә, яҫы (өҫкө) һәм һыҙыҡлы (йыуынты, йырынлы) төрҙәре айырыла. Елдән булған Т.э. төрлө типтағы рельефта үҫешә, тупраҡтың...

ТУПРАҠ ҒИЛЕМЕ, тупраҡтың барлыҡҡа килеүе (генезисы), үҫеше, төҙөлөшө, составы, үҙенсәлектәре, геогр. таралыу законлыҡтары, уңдырышлылығының формалашыуы һәм уны рациональ файҙаланыу т‑дағы фән. Геоботаника, география, геология, геоморфология, зоология, климатология, математика, микробиология, физика,...

ТУПРАҠ, е р, генетик яҡтан бәйле горизонттарҙан торған һәм тере организмдар, һыу, һауа, т‑ра тәьҫире аҫтында өҫкө литосфера ҡатламдарының үҙгәреүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән тәбиғи органоген‑минераль ҡатлам; уңдырышлылыҡҡа эйә. Т. барлыҡҡа килеү факторҙарының (инә тоҡом, климат, үҫемлектәр һәм хайуандар...

ТУҢЛЫҠ ТУПРАҒЫ, т о р ф л ы - с е р е м т ә л е  т а у ‑ у р м а н  т у п р а ғ ы, Өфө яйлаһында фрагментар рәүештә таралған. Тәүге тапҡыр гидрогеолог А.Г.Лыкошин тарафынан табыла (1952). Т.т. барлыҡҡа килеүе плейстоцендың дымлы һәм һалҡын климаты м‑н бәйле (2,5 млн йыл). Даими туңлыҡ һыу киҫелеше кимәленән...