Список материалов

ТУРБОДЕТАНДЕР (лат. turbo — ҡойон һәм detendere — көсһөҙләндереү), адиабатик киңәйеүе процесында турбинаның әйләнеүе иҫәбенә тышҡы эште башҡарған газды һыуытыу өсөн тәғәйенләнгән йылылыҡ машинаһы. Ағым хәрәкәтенең йүнәлеше б‑са үҙәккә ынтылған, үҙәктән ынтылған һәм күсәр; соплоларҙа газдың киңәйеү дәрәжәһе...

ТУННЕЛЬ ЭФФЕКТЫ, үҙенең тулы энергияһы барьер кимәленән түбән микроөлөшсәнең потенциаль барьеры аша үтеүе; квант тәбиғәте күренеше. Билдәһеҙлек принцибы нигеҙендә аңлатыла: микроөлөшсәнең барьер эсендәге арауыҡ өлкәһендә теркәлеүе уның импульсын билдәләмәй, шуға күрә өлөшсәне тыйылған (классик механика...

ТУННЕЛЬ (ингл. tunnel), транспорт, һыуҙы ағыҙыу, ер аҫты коммуникацияларын һалыу һ.б. маҡсаттар өсөн хеҙмәт иткән горизонталь йәки ауыш ер аҫты ҡоролмаһы. Тәғәйенләнеше б‑са автомобиль, тимер юл, гидротехник, коммуналь, суднолар, транспорттың бер нисә төрө өсөн Т. (бер киҫелештә), махсус (ГЭС, складтар...

ТРОЛЛЕЙБУС (ингл. trolleybus), ҡала транспорты төрө; вагон тибындағы кузовлы, пневмотәгәрмәсле һәм приводы токты ике сымлы контакт линияһынан алған электр двигателе булған транспорт сараһы. Ике күсәрле һәм күп күсәрле Т. айырыла. Башҡортостан троллейбус заводы тарафынан 1998 й. тәүге Т. сығарыла, 2000...

ТРИБОЛОГИЯ (гр. tríbos — ышҡылыу һәм ...логия), бер-береһенә тейеп деформацияланған есемдәрҙең ышҡылыу, туҙыу һәм уларҙы майлау процестарын өйрәнгән фән. Машиналарҙың яуаплы деталдәренең, металл ҡырҡҡыс инструменттарҙың, штамплау йыһаздарының, һуҙыу стандарының ашалыуға сыҙамлы булыуын арттырыу алымдарын,...

ТРАНСФОРМАТОР ПОДСТАНЦИЯҺЫ, электр энергияһын тапшырыу һәм бүлеү өсөн электр селтәрендәге көсөргәнеште үҙгәрткән электр ҡоролмаһы йәки ҡоролмалар йыйылмаһы. Көс биреү трансформаторынан, оператив ток сығанаҡтарынан, бүлеү һәм ярҙамсы ҡоролмаларҙан тора. Тәғәйенләнеше б‑са арттырыусы һәм түбәнәйтеүсе...

ТРАНКИНГ РАДИОЭЛЕМТӘ, проф. радиоэлемтә төрө; портатив, автомобиль һәм стационар радиостанциялар ярҙамында башҡарыла. Симплекслы (ҡабул итеү йәки тапшырыу) һәм дуплекслы (бер үк ваҡытта ҡабул итеү һәм тапшырыу, махсус мәсьәләләрҙе хәл итеү) режимдары бар. Т.р. селтәренең бер (бер зоналы) йәки бер нисә...

ТӨРӨЛӨҮ ТИГЕҘЛӘМӘҺЕ. Т.т. айырым осраҡтары булып дифференциаль тигеҙләмәләр, коэф. даими булған дифференциаль‑айырмалы тигеҙләмәләр, интеграль тигеҙләмәләр һ.б. тора. Т.т. теорияһы тиң Т.т. сиселешенең экспоненталар м‑н аппроксимациялау мөмкинлеген тикшерә, тиң тигеҙләмәнең сиселештәре арауығындағы...

ТӨҘӨЛӨШТӘ НОРМАТИВ ДОКУМЕНТТАР СИСТЕМАҺЫ, башҡарма власть һәм төҙөлөш идаралығы органдары тарафынан ҡулланыусыларҙың, йәмғиәттең һәм дәүләттең хоҡуҡтарын һәм закон һаҡлаған мәнфәғәттәрен яҡлау маҡсатында төҙөлөш продукцияһын етештереү һәм эксплуатациялауҙың бөтә этаптарында файҙаланыу өсөн ҡабул ителгән...

ТӨҘӨЛӨШ ФӘНДӘРЕ, төҙөлөш теорияһы һәм практикаһы мәсьәләләрен тикшергән һәм дөйөмләштергән фәндәр комплексы. Дөйөм инженерлыҡ (инженерлыҡ геологияһы, төҙөлөш механикаһы, материалдар ҡаршылығы, төҙөлөш физикаһы һ.б.), махсус (төҙөлөш конструкциялары, төҙөлөш материалдары, төҙөлөш производствоһы технологияһы,...

ТӨҘӨЛӨШ ПРОИЗВОДСТВОҺЫ ТЕХНОЛОГИЯҺЫ, машиналар, механизмдар, яйланмалар, материалдар һәм изделиелар ҡулланып төҙөлөш продукцияһын (биналар һәм ҡоролмалар) булдырыу өсөн эш башҡарыу алымдары һәм ысулдары йыйылмаһы; был алымдарҙы һәм ысулдарҙы уйлап табыу һәм камиллаштырыу б‑са фән. Төҙөлөш объекттарының...

ТӨҘӨЛӨШ ОБЪЕКТТАРЫН ПРОЕКТЛАУ, биналарҙы, ҡоролмаларҙы йәки уларҙың комплекстарын төҙөү (реконструкциялау) өсөн кәрәкле булған текслы һәм график документтар (иҫәп‑хисап, смета, һыҙма һ.б.) комплексын эшләү. Функциональ тәғәйенләнеше б‑са производство (энергетика, транспорт, элемтә биналары һәм ҡоролмалары...

ТӨҘӨЛӨШ МАШИНАЛАРЫ, төҙөлөш эштәрен башҡарыу өсөн механизация саралары. Әҙерлек (йомшартҡыстар, ҡыуаҡ ҡырҡҡыстар, ағас төпләгес машиналар), ер (экскаваторҙар, скреперҙар, бульдозерҙар), свай ҡағыу (копёрҙар, сүкеү машиналары, бетонлау (бетон болғағыстар һәм насостар), арматура һәм санитар-техника (бөгөү,...

ТӨҘӨЛӨШ КОНСТРУКЦИЯЛАРЫ, биналарҙың, ҡоролмаларҙың элементтары. Тәғәйенләнеше б‑са терәк, үҙен тотҡан һәм һаҡлаусы (конструкцияларҙың функциялары тура килергә мөмкин); геом. билдәләре б‑са — һыҙыҡлы (стерженлы), яҫы, арауыҡлы; файҙаланылған материалдары б‑са ағас конструкциялар, бетон конструкциялар,...

ТОТОШ МӨХИТТӘР МЕХАНИКАҺЫ, механиканың һәм теоретик физиканың деформациялана торған  газ, шыйыҡ хәлдәге һәм ҡаты хәлдәге мөхиттәрҙең төрлө физик шарттарҙағы макроскопик хәрәкәтен өйрәнгән бүлеге. Фундаменталь материаль континуум төшөнсәһенә нигеҙләнгән бойондороҡһоҙ үҙ аксиоматикаһы бар. Мөхиттең эске...

ТОТОРОҠЛОЛОҠ ТЕОРИЯҺЫ, система хәрәкәтенең йәки тигеҙләнешенең тотороҡлолоғо шарттарын өйрәнеү м‑н бәйле төшөнсәләр һәм ысулдар йыйылмаһы. Тотороҡлолоҡ — динамик системаларҙың болартыу йоғонтоларын компенсациялау һәләтлеге. Математикала дифференциаль тигеҙләмәнең сығарылышы (йәки динамик системаның...

ТОПОЛОГИЯ (гр. tоpos — урын һәм ...логия), гомеоморфизмдар (үҙ‑ара бер мәғәнәле һәм үҙ‑ара өҙлөкһөҙ сағылыштар) ваҡытында һаҡланып ҡалған фигуралар үҙенсәлектәрен һәм уларҙың үҙ‑ара урынлашыуын өйрәнеүсе математика бүлеге. Т. төп бурысы — топологик инварианттарҙы (бәйләнешлелек, компактлыҡ, үлсәмлек...

ТИТАН ИРЕТМӘЛӘРЕ, алюмин, ванадий, молибден һәм башҡа ҡатыштырылған элементтар өҫтәлгән титан нигеҙендәге иретмәләр. Кристаллик рәшәткәһенең тибы б‑са Т.и. α‑, β‑ һәм (α+β) модификациялары һәм интерметаллидтар нигеҙендәге иретмәләр; тәғәйенләнеше б‑са эҫегә сыҙамлы, иретеп йәбештерелә торған һәм ҡыҙҙырғанда...

ТИРӘ‑ЯҠ МӨХИТТЕҢ ФИЗИК БЫСРАНЫУЫ, антропоген эшмәкәрлек һөҙөмтәһендә насар физик факторҙар сығанағының тирә‑яҡ мөхиткә йоғонтоһо; тирә‑яҡ мөхиттең бысраныуы төрҙәренең береһе. Вибрация һәм тауыштан (механик транспорт саралары, технологик ҡорамалдар, төҙөлөш һәм ремонт эштәре), электромагниттан (мәҫ.,...

ТИПОГРАФИЯ (гр. týpos — эҙ һәм ...графия), полиграфия сәнәғәтенең баҫма продукция сығара торған пр‑тиеһы. Т. формалар баҫыу (баҫма текст һәм иллюстрация формалары әҙерләү), баҫма (баҫма формаларҙан күп тапҡыр баҫылмалар эшләү) һәм биҙәү (брошюралау, төпләү, ламинирлау, ситен ҡырҡыу, рельефлы итеп баҫыу...